Aron Bukspan urodził się w Staszowie 19 czerwca 1850 roku; był synem krawca Herszla Bukspana i Ruchli z domu Weintraub.
Aron ożenił się z pochodzącą z Brzeska Scheindel Laje Matzner, urodzoną w 1855 roku córką Simela Matznera i Symy Ruchel Roder, i przeprowadził się do rodzinnego miasta swojej żony. W latach 1876-1902 w tej rodzinie urodziło się 13 dzieci, lecz 6 z nich zmarło w wieku niemowlęcym, a jeszcze jeden syn zmarł jako 10-letni chłopiec. Z pozostałych dzieci dwoje założyli rodziny w Brzesku, a trzej najmłodsi synowie wyjechali do Niemiec. W tym artykule postaram się opisać losy tych pięciu dzieci, którzy dożyli dorosłości.
Aron Bukspan pracował w Brzesku jako szewc; był zarejestrowany w katastrze majstrów rękodzielniczych w Brzesku – karta przemysłowa #6557 została wydana przez starostwo w Brzesku 5 lipca 1877 roku.
Aron i Scheindel Laje zmarli jeszcze przed II wojną światową; na cmentarzu żydowskim w Brzesku przetrwała macewa Arona Bukspana.
Tu pochowany
Mąż nieskalany
Kroczący ścieżkami prawych
Nasz nauczyciel Aron Bukspan
Syn pana Cwi z rodu Kohenów, zmarł 13 nisan
(5)680 [1 kwietnia 1920]. Niech jego dusza zostanie związana w węzeł życia
Akt zgonu: Aron Bukspan, szewc rodem ze Staszowa, gub. Radom, syn Herscha i Ruchli Bukspan, zmarł w Brzesku 31 marca 1920 roku w wieku 70 lat.
Wdowa Scheindel Laje Bukspan zmarła 7 października 1937 roku w wieku 82 lat. Niestety, na cmentarzu nie zachowała się jej macewa, ale można zobaczyć macewę jej matki, Symy Rachel Matzner z domu Roder (1832-1916).
Skromna (i ważna) kobieta, w wieku 84
Lat powróciła do swojej ziemi, Odeszła 7 tiszri
(5)677 [4 października 1916]. Pani Sima Rachel, córka
Pana Jichaka Jehudy Leiba
Niech jej dusza zostanie związana w węzeł życia
Akt zgonu: Sima Rachel Matzner, wdowa po Simlu Matznerze, córka Jakoba Leiba i Ryfki Tellermanów, zmarła w Brzesku 4 października 1916 roku w wieku 84 lat.
Oto co udało się ustalić na temat dzieci Państwa Bukspan i ich rodzin:
Urodzona w 1876 roku córka Riwka zmarła w wieku 4 lat w wyniku zapalenia płuc. Kolejne dziecko, syn, zmarł w 1877 roku w wieku zaledwie 7 dni; rodzice nie zdążyli nadać mu imię.
Urodzona dwa lata później córka Chaja wyszła za mąż za krawca Gerszona Woźniaka. Urodziło im się 4 synów: Hirsch Dawid (1908-1920; ten chłopiec zmarł w wyniku tyfusu; jest pochowany niedaleko dziadka Arona Bukspana, na jego grobie stoi prosta macewa); Abraham (ur. 29 maja 1910 roku, zmarł 22 grudnia 1910 roku), Israel Leib (ur. 11 maja 1912 roku) i Arie (ur. 26 sierpnia 1918 roku, zmarł niecałe 3 miesiąca później).
Tu pochowany
Młodzieniec Cwi Hirsch Dawid, syn pana Gerszona,
Woźniak, zmarł 4 cheszwan (5)681 [16 października 1920]. Niech jego dusza zostanie związana w węzeł życia.
Chaja Woźniak z domu Bukspan zmarła w Brzesku 27 stycznia 1937 roku w wyniku gruźlicy; jej mąż i syn Israel Leib zostali zamordowani w latach wojny.
Kolejna córka Państwa Bukspan, urodzona w 1881 roku Sara, przeżyła niecałe 6 lat.
Urodzony w 1883 roku syn Jakob Bukspan założył rodzinę w Brzesku. W 1913 roku ożenił się z Ettel Kluger, córką Mosesa Merla i Laje Rose Kluger. Los tej rodziny był wyjątkowo tragicznym. Jakob i Ettel Bukspanowie mieli 6 dzieci. Urodzona w 1922 roku córka Syma zmarła mając trochę ponad miesiąc, pozostałe pięcioro dzieci zostały zamordowane w latach wojny:
Rachela (ur. 20 listopada 1913 roku) wyszła za mąż za Jakoba Froschganga, zamieszkała w Krakowie, gdzie 25 marca 1939 roku urodził się jej syn Henryk. Podczas wojny była we Lwowie, została zamordowana razem z synem.
Również zginęli Chawa Mindla (ur. 17 czerwca 1916 roku), Ruchla Rojza (ur. 9 listopada 1917 roku), Chaje (ur. 30 maja 1924 roku) i Aron (ur. 4 lutego 1926 roku).
Tylko rodzice, Jakob i Ettel, zmarli śmiercią naturalną jeszcze przed wojną, Jakob 13 października 1926 roku, a Ettel 10 grudnia 1935 roku. Obydwoje zostali pochowani na cmentarzu żydowskim w Brzesku; macewa Jakoba nadal stoi na cmentarzu.
Tu pochowany
Pan
Jaakow Jitchak
Bukspan
Syn naszego nauczyciela Arona z rodu Kohenów, zmarł 5 cheszwan
(5)687 [13 października 1926]. Niech jego dusza zostanie związana w węzeł życia
Niewinny i uczciwy człowiek
Akt zgonu: Jakob Bukspan, żonaty, szewc w Brzesku, syn Arona i Scheindli Bukspanów, zmarł w Brzesku 13 października 1926 roku w wieku 43 lat.
Kolejne dziecko Arona i Scheindli Laje Bukspanów, syn Izrael Bukspan (1885-1896), przeżył niecałe 11 lat. Urodzony 2 lata później syn Hersch (1887-1891) zmarł w wieku 4 lat.
Już rok później, 26 listopada 1888 roku, w rodzinie Bukspanów urodził się syn Arie, po nim – 2 kolejnych synów: chłopiec, który zmarł tuz po urodzeniu w 1891 roku i Leib (24.07.1892 – 30.04.1893). Niestety, nie udało się ustalić, co spotkało Arie Bukspana. Ale los trzech najmłodszych synów państwa Bukspan i ich rodzin da się dość szczegółowo prześledzić.
Szymon Bukspan urodził się w Brzesku 4 marca 1894 roku. Wyemigrował do Niemiec i osiedlił się we Frankfurcie, gdzie ożenił się z polską żydówką Scheindel Malką Hackel. Urodziło im się czworo dzieci: Aron (1923), Regina (1926), Berta (1929) i Sonja (1932).
Berta wspominała, że jako mała dziewczynka odwiedziła raz babcię w Brzesku w okresie święta Sukkot (dziadek już wtedy nie żył). Pamięta, że w domu był taki otwierany dach w pomieszczeniu obok kuchni i to w tym pokoju rodzina celebrowała Sukkot. W Brzesku nadal można zobaczyć ślady takich „kuczek”: https://brzesko-briegel.pl/aktualnosci/kuczki-w-brzeskich-kamienicach/
28 października 1938 roku cała rodzina została deportowana do Polski, jednak w styczniu 1939 roku udało im się przedostać się do Palestyny, dzięki czemu uniknęli Holokaustu. Kilka lat później wszyscy otrzymali obywatelstwo brytyjskiego mandatu Palestyny.
Ksyel Bukspan urodził się w Brzesku 5 stycznia 1897 roku. Podobnie do starszego brata Szymona wyemigrował do Niemiec, gdzie ożenił się z pochodzącą z Brzeska Feigel Korngut. Dzięki nawiązaniu kontaktu z potomkami tej rodziny, to właśnie o tym małżeństwie i ich dzieciach da się powiedzieć najwięcej.
Ale może najpierw warto powiedzieć więcej o rodzinie Feigel Korngut, ponieważ jej przodkowie ze strony matki przez wiele pokoleń mieszkali w Brzesku.
Feigel Korngut urodziła się w Brzesku 9 listopada 1902 roku, była córką pochodzącego z Wiśnicza Pinkasa Kornguta i brzeszczanki Laje Zollfrist/Mingelgrin. Pinkas Korngut (ur. 25.10,1879, syn Salamona Kornguta i Malki Fassler) przeprowadził się do rodzinnego miasta swojej żony pod koniec XIX wieku. Laje Zollfrist/Mingelgrin urodziła się w Brzesku 26 kwietnia 1879 roku jako najstarsza córka Jakoba Zollfrista i Mindli Mingelgrin. Przodkowie Laji mieszkali w Brzesku co najmniej od drugiej połowy XVIII wieku; na brzeskim cmentarzu żydowskim przetrwały macewy jej matki Mindli (1854-1934) i babci Blumy Zollfrist z domu Hirsch/Fischelberg (1826-1885).
Tu pochowana
Mindel Zollfrist
Córka pana Dawida, zmarła 20 ijar (5)694 [17 kwietnia 1934]
Sędziwa i skromna kobieta
Ze swego chleba dawała ubogim
Niech jej dusza zostanie związana w węzeł życia
Akt zgonu: Mindel Zollfrist, wdowa po Jakobie, córka małżonków Dawida i Slaty Mingelgrinów, zmarła w Brzesku 17 kwietnia 1934 roku w wieku 80 lat.
Tu pochowana
Skromna kobieta, pani
Bluma, córka pana
Cwi Hesche. Zmarła
10 nisan (5)645 [26 marca 1885].
Niech jej dusza zostanie związana w węzeł życia
Akt zgonu: Blime z domu Hirsch, żona Rubina Zollfrista, córka Hesche i Peike Hirsch z Brzeska, zmarła w Brzesku o 9 wieczór 25 marca 1885 roku w wieku 63 lat.
Pinkas i Laje Korngut najpierw mieszkali w Brzesku, to tu w latach 1900-1909 urodziły się ich 5 dzieci (jednak synowie Salomon Josef i Selig zmarli w wieku niemowlęcym). Później państwo Korngutowie wyjechali do Niemiec razem z 3 córkami, Goldą, Feigel i Slatą. Już w Berlinie urodziły się 3 kolejne córki, Rosa (1911, Berlin – 1975, Izrael), Berta (Bracha, 1914, Berlin -1996, USA) i Mathilde (1922, Berlin – 1995, USA).
Laje Korngut zmarła w Berlinie 12 stycznia 1939 roku, jest pochowana na cmentarzu żydowskim Weissensee.
Pinkas Korngut został zamordowany w latach Zagłady. W październiku 1938 roku deportowano go z Niemiec do Polski; najprawdopodobniej przez jakiś czas przebywał w Krakowie, co najmniej w „Spisie ludności żydowskiej miasta Krakowa przeznaczonej do wysiedlenia do Ghetta” pod numerem 16238 figuruje Pinkas Korngut.
Z pięciu córek Państwa Korngut dwie nie przeżyły wojny. Golda (ur. 15.08.1900, nazwisko po mężu Zandberg) i Slata (ur. 14.03.1909, nazwisko po mężu Schenkel) zostały deportowane do Polski. Przez jakiś czas mieszkały razem z rodzinami w Krakowie; przetrwały ich karty rejestracyjne wydane w Krakowie w 1940 roku.
Golda i jej maż Mechel Zandberg (ur. w Łodzi 15.08.1898) mieszkali przy ul. Meiselsa 1; w sierpniu 1940 roku mieli wyjechać do Tarnowa. Zgodnie ze złożonymi w Jad Waszem świadectwami ich córki Zilli i syna Liona Zandbergów, Mechel i Golda byli podczas wojny w gettach w Tarnowie i Łodzi; obydwoje zostali zamordowani.
Slata razem z mężem Karolem Nathanem Schenkelem i najprawdopodobniej z córkami Margit (ur. w Lipsku 25.04.1934) i młodsza Leą (ur. w 1939) mieszkali przy Starowiślnej 53; 4 sierpnia 1940 roku zostali skierowani do wysiedlenia z Krakowa. Raczej nigdy się nie dowiemy, z jakich okolicznościach zostali zamordowani. Może wyjechali z Krakowa do Brzeska – rodzinnego miasta Slaty? Jeżeli tak faktycznie się stało, to najprawdopodobniej zginęli z Bełżcu.
Najwyższa pora wrócić do rodziny Ksyela Bukspana i Feigel (Fanny) Korngut. Ksyel i Feigel (Fanny) pobrali się we Frankfurcie 27 marca 1923 roku. Ich starsza córka Selma urodziła się 21 sierpnia 1924 roku. Niecałe 2 lata później urodziła się Ruth, która jednak zmarła w wieku niemowlęcym, a 25 sierpnia 1930 roku, już w Berlinie urodziła się najmłodsza córka Margot.
„Ksyel Bukspan i Feigel (Fanny) z domu Korngut mieszkali razem z córkami Selmą i Margot w Berlinie przy Linienstr.196. Bardzo blisko nich, przy ulicy Max-Beer 7, znajdował się dom rodziców Fanny – Pinkasa i Liny (Laje) Korngutów.
Dziewczynki razem chodziły do szkoły i pewnego razu kilku nastoletnich niemieckich chłopców podbiegli do nich, chwycili 8-letnią Margot za warkocze i oblali jej włosy smołą pytając Selmę, która ma jaśniejsze włosy: „Dlaczego zadajesz się z tą Żydówką?”
Selma należała przed wojną do młodzieżowej grupy syjonistycznej, razem z którą wyjechała do Danii. Przeżyła wojnę w Szwecji, pracując dla szwedzkich rolników. Poznała tam swojego męża Juliusa Rothbeina, razem wyemigrowali do Izraela.
Margot była za młoda, aby dołączyć do tej grupy i została z rodzicami. Gdy rozpoczęła się pierwsza „akcja”, Ksyela nie było w domu, przebywał u znajomego, który go ukrył. Jednak podczas drugiej akcji Ksyel i Pinkas zostali złapani. Wywiezieno ich do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen.
W tym czasie Fanny i Margot opuściły już rodzinne mieszkanie przy Linenstrasse i zamieszkały u babci Liny Korngut, mieszkała z nimi także jedna z sióstr Fanny.
Potem nadeszła Noc kryształowa. Margot bardzo dobrze ją zapamiętała. W wyniku stresu związanego z aresztowaniami mężczyzn Lina doznała wylewu i siedziała w kuchni na wózku inwalidzkim..
Wtedy do domu wtargnęli nazistowscy bandyci, rozbili okno w kuchni i powiedzieli do niej: „No, masz teraz trochę świeżego powietrza”. Następnie zaczęli wyrzucać przez okno z trzeciego piętra na ziemię cały dobytek rodziny. Margot się martwiła, bo faszyści zabrali jej tornister z zadaniami domowymi, które przygotowała na jutro, i również go wyrzucili. Satem zapędzili jej młodą ciotkę do innego pokoju, próbując ją zgwałcić, ale ona tak krzyczała, że ją zostawili i poszli do kolejnego domu
Fanny i Lina pracowały nad uwolnieniem Ksyela i Pinkasa z Sachsenhausen i w końcu im się to udało. Wykupili mężczyzn z pomocą Reichy Freier, ale musieli opuścić Niemcy w ciągu 2 tygodni od ich uwolnienia.
Kiedy Margot zobaczyła ojca, nie mogła go poznać. Był tak słaby, że nie mógł otworzyć kluczem drzwi do mieszkania.
Ksyel, Fanny i Margot wyruszyły w podróż do Palestyny, jednak po długiej wędrówce przez Austrię i Grecję trafili do obozu dla uchodźców w Ferramonte we Włoszech, gdzie doczekali się końca wojny. Dopiero wtedy mogli wyemigrować do Palestyny.” (Na podstawie świadectwa Margot Farin z domu Bukspan, dzięki uprzejmości Rotem Segev).
W 1947 roku Bukspanowie otrzymali obywatelstwo brytyjskiego mandaty Palestyny:
Feigel Bukspan z domu Korngut zmarła w Izraelu 29 kwietnia 1982 roku; jej mąż Ksyel Bukspan – 24 marca 1993 roku. Obydwoje są pochowani na cmentarzu Kirjat Shaul w Tel Awiwie.
Najmłodsze dziecko Arona i Scheindel Laji Bukspanów, syn Mojżesz Bukspan, urodził się w Brzesku 31 stycznia 1902 roku. Podobnie do dwóch starszych braci wyemigrował do Niemiec. Był szewcem, mieszkał we Frankfurcie razem z żoną Toni z domu Laufer i dwójką dzieci – córkami Ruth i Edith. W 1939 roku miał wyjechać z rodziną do Palestyny, jednak nie udało się, wszyscy zostali zamordowani.
We Frankfurcie, przy Mainstrasse 16 można zobaczyć Stolpersteine – Kamienie Pamięci – tej rodziny:
Niewielu potomkom Arona i Scheindel Laji Bukspanów i Pinkasa i Laje Kornguta udało się przeżyć Zagładę. Jednak nieliczni ocaleni założyli rodziny, ich wnukowie i prawnukowie mieszkają teraz w wielu krajach na całym świecie. A na cmentarzu żydowskim w Brzesku nadal stoją macewy ich przodków.
® Anna Brzyska, 2024