Krótka historia cmentarzy żydowskich w Brzesku

„Te żydowskie cmentarze są częścią naszej wspólnej przeszłości. Są to miejsca o szczególnie głębokiej wymowie duchowej, eschatołogicznej i historycznej. Niech te miejsca łączą Polaków i Żydów, bo przecież wspólnie oczekujemy dnia Sądu i Zmartwychwstania.” Jan Paweł II

(Na podstawie pracy Iwony Zawidzkiej „Cmentarz żydowski w Brzesku”, Brzesko, 2001; publikuje się za zgodą autorki i wydawnictwa)

Stary cmentarz żydowski

Trudno powiedzieć, kiedy został założony pierwszy cmentarz żydowski w Brzesku, najprawdopodobniej pod koniec XVII wieku. Pierwsza znana historia dotycząca tego cmentarza znajdującego przy obecnej ul. Głowackiego, naprzeciwko urzędu miasta, została opisana pod koniec XVIII wieku.  To wtedy właściciel Brzeska przedłożył Urzędowi Krajowemu prośbę o przeniesienie cmentarza żydowskiego ze względu na planowaną rozbudowę młyna oraz budowę domów rzemieślniczych w pobliżu nekropolii żydowskiej. Według pełnomocnika hrabiego Żeleńskiego, Antoniego Krasuskiego, powołanego 30 czerwca 1787 roku przed komisję mającą rozstrzygnąć spór między Żydami a hrabią, jedynym powodem propozycji przeniesienia cmentarza była niechęć samych Żydów do chowania swoich zmarłych w bliskim sąsiedztwie  chrześcijan. Żeleński  gotów był odstąpić bezpłatnie gminie żydowskiej taka samą ilość ziemi po drugiej stronie Uszwicy. Z kolei obecni na komisji, której przewodniczył sekretarz powiatu Jakob Hebesreit i przedstawiciele brzeskich Żydów wyjaśnili, że ich religia nie pozwala na samowolne opuszczanie cmentarza bez zgody rabina (należy zaznaczyć, że w tym czasie  żydowskie Brzesko nie posiadało własnego przywódcy duchowego). Ponowili więc prośbę o pozostawienie cmentarza na dotychczasowym miejscu. Poza tym wyrazili gotowość podwyższenia do wysokości 7 stóp płotu cmentarnego od strony ulicy cesarskiej, a nawet pozostałych części ogrodzenia, gdyby hrabia Żeleński chciał się tam budować. Komisja postanowiła pozostawić rozstrzygnięcie sporu Wysokiemu Gubernatorstwu we Lwowie.

Opinię w tej sprawie wysłało tam również, 21 sierpnia 1787 roku, Starostwo Bocheńskie, oceniając argumenty właściciela Brzeska za nieistotne, a jednocześnie szykanujące Żydów. Szczególnie negatywnie oceniano zaoferowane przez hrabiego nowe miejsce pod cmentarz, przy granicy z Okocimem, po drugiej stronie Uszwicy. Rzeka ta wylewała zrywając kładki kilka rasy w roku. Uznano to za znaczne utrudnienie dla Żydów, którzy nie mając podczas powodzi dostępu do miejsca pochówku, musieliby przez dłuższy czas przetrzymywać zwłoki zmarłych. Podkreślano też, że obecny cmentarz, położony 400 kroków za miastem, odpowiada obowiązującym wymogom lokalizacji. W końcowej części dokumentu przypominano konieczność ochrony nieszkodliwych obrzędów każdej legalnej religii, szczególnie w sytuacji, gdy pochówek przodków i krewnych jest dla Żydów religijną sprawą. Decyzją władz lwowskich z 29 sierpnia 1787 roku postanowiono prośbę właściciela Brzeska jako przeciwną tolerancji i zmierzającą do szykanowania bezceremonialnie odrzucić, a cmentarz żydowski pozostawić na dotychczasowym miejscu.

Faktem jest, że stary cmentarz pełnił swoje funkcje przez następne lata. Z czasem uległ zniszczeniu i już w okresie międzywojennym stan jego był zły. Dewastacja pogłębiła się za przyczyną Niemców w latach II wojny światowej, a dopełniła się w okresie powojennym, po wojnie bowiem skradziono kilkanaście nagrobków, którym udało się przetrwać wojnę i niemiecką dewastację. Obecnie w miejscu starego cmentarza żydowskiego znajduje się parking. W 2018 roku  w obrębie cmentarza powstał obelisk, upamiętniający to miejsce.



cementary border
Granice starego cmentarza żydowskiego w Brzesku są nadal dobrze widoczne.
obelisk  na miejscu starego cmentarza, 2018
Obelisk  na miejscu starego cmentarza, 2018

Nowy cmentarz żydowski

Niełatwo określić przyczyny i datę założenia drugiej nekropolii na ulicy Czarnowiejskiej. Być może powstała po zapełnieniu się grobami cmentarza starego, który pozostał w pamięci przedwojennych mieszkańców Brzeska jako cmentarz nieczynny,

Najstarsza z pozostałych na nowym cmentarzu macew postawiona została na grobie kobiety zmarłej w roku 1824. Oczywiście, trudno tę datę uznać za rok powstania nekropolii, mogły przecież znajdować się na niej groby wcześniejsze, który nie zachowały się do naszych czasów. Jest to dość prawdopodobne, ponieważ w części cmentarza, w której znajdują się najstarsze nagrobki (z lat dwudziestych i trzydziestych XIX wieku), a która zajmuje centralną część nekropolii, rozległe puste miejsca świadczą o poważnych zniszczeniach.

Kilka ocalałych najstarszych grobów przypomina swą formą macewy wiśnickie z przełomu XVIII i XIX wieku, charakteryzujące się dużymi wypukłymi literami wyrzeźbionymi w kamieniu oraz skromną symboliką. Formę analogiczną do wiśnickich posiadają również nagrobki z okresu nieco późniejszego, po połowie XIX stulecia: epitafium wypisane wypukłymi wprawdzie, lecz płaskimi literami o ozdobnym kroju, bywa dość często okolone rzeźbiona bordiurą, na którą składają się motywy roślinne jak liście, kwiatki oraz owoce na gałązkach, a także rozetki, ptaki i gryfy. Natomiast groby z drugiej połowy XIX i pierwszej XX wieku odznaczają się inskrypcjami rytymi w kamieniu oraz bardzo często występującym w naczółku symbolicznym motywem.

Cmentarz żydowski przy ul. Czarnowiejskiej przed wojną. Zdjęcie z archiwum rodzinnego Janiny Kaczmarowskiej.

Od bramy centralnej, umieszczonej w południowej części ogrodzenia, aleja prowadzi do dwóch oheli. Wzdłuż niej, z lewej strony, znajdują się groby kobiet, natomiast z prawej – groby mężczyzn ustawione frontem do alei, zatem nie są one orientowane, podobnie jak wiele innych mogił. Jeden z oheli, ufundowany w latach sześćdziesiątych XX wieku przez Elimelecha Glantza z Nowego Jorku w miejsce mniejszego, zniszczonego w czasie II wojny światowej, stanowi swoiste centrum cmentarza. Osłania on groby trzech rabinów brzeskich z rodu Lipschitz i ich żon, m.in. cadyka Arie Leibusza syna Chaima zmarłego w 1846 roku. Tuż obok, w połowie lat dziewięćdziesiątych, wybudowany został drugi ohel, który osłania groby rabinów z rodu Templerów.

Widok na cmentarz od bramy wejściowej, 2017

Brzeska nekropolia zajmuje około 1.45 ha powierzchni. Stan taki utrzymuje się od 1902 roku, kiedy to przełożeni zbioru izraelickiego poprosili radę gminy o odstąpienie części gruntu gminnego, przylegającego do cmentarza od strony zachodniej i południowej, na powiększenie miejsca pochówku. Rada wyraziła zgodę na zakup ziemi, ustanawiając cenę w wysokości 1 korony za jeden sążeń gruntu. Decyzja ta została zaaprobowana przez radnych. Rok później Żydzi otrzymali zgodę na przełożenie drogi gminnej z parceli zakupionej od miasta na sąsiednią (od strony zachodniej)  parcelę wykupioną z rąk prywatnych. Cały powiększony teren cmentarza ogrodzono murem. Mur ten w latach osiemdziesiątych został odnowiony przez brzeski Urząd Miasta.

Cementary

Trudno ustalić miejsce, na którym znajdował się dom przedpogrzebowy. Istniał na pewno, był bowiem konieczny w obrzędzie przedpogrzebowym, jako miejsce, w którym następowało rytualne oczyszczenie zwłok – tohorach, dokonywane przez członków bractwa pogrzebowego Chewra kadisza. Być może mieścił się on na ulicy Puszkina (dawna Łazienna), w tym samym budynku co mykwa.

Brzeski cmentarz żydowski nie jest wolny od śladów z pierwszej i drugiej wojny światowej. Na jego terenie powstał cmentarz nr 275 z grobami 21 żołnierzy pochodzenia żydowskiego, którzy pełniąc w czasie I wojny światowej służbę w armii austriackiej, polegli w okolicach Brzeska.

Cementary


Kwatera wojskowa z grobami 21 żołnierzy żydowskich poległych w czasie I wojny światowej na cmentarzu żydowskim w Brzesku. (Patrz osobny artykuł)

O tragicznych wydarzeniach z lat 1939-45 przypominają natomiast epitafia na powojennych symbolicznych grobach i pomniki na grobach masowych:

  • postawiony w 1947 roku  przez A. Grunberga i S. Bransdorfera pomnik ku czci 200 Żydów zamordowanych przez Niemców 18 czerwca 1942 roku
  • pomnik na grobie masowym (2017, autor projektu Damian Styrna)
  • obelisk na innym dużym grobie masowym (2018, autor projektu Damian Styrna)

O powstaniu dwóch ostatnich pomników mnożna przeczytać w osobnych artykułach.

Na podstawie pracy Iwony Zawidzkiej „Cmentarz żydowski w Brzesku”, Brzesko, 2001; publikuje się za zgodą autorki i wydawnictwa

© 2001, Brzeska Oficyna Wydawnicza; Iwona Zawidzka

Zdjęcia  i informacja o pomnikach na grobach masowych pochodzą z archiwum Anny Brzyskiej