28.03.2022 | Redaktor

10. Najstarsze macewy

W Brzesku istniały 2 cmentarze żydowskie: stary (przy ul. Głowackiego, naprzeciwko obecnego urzędu miasta) i nowy (na ul. Czarnowiejskiej). Stary cmentarz był założony najprawdopodobniej jeszcze w XVII wieku, ale w związku z jego przepełnieniem już na początku XIX wieku gmina Żydowska kupiła działkę pod nowy cmentarz, dalej od centrum miasta.

W 1847 roku nowy cmentarz żydowski zajmował niewielką część obecnego terytorium – wskazuje na to bardzo dokładna mapa, którą można znaleźć na stronie szukajwarchiwach.gov.pl. Dopiero w 1902 roku przełożeni zbioru izraelickiego poprosili radę gminy o odstąpienie części gruntu gminnego, przylegającego do cmentarza, na powiększenie miejsca pochówku. Rok później cały teren powiększonego cmentarza został ogrodzony murem.

Nowy cmentarz żydowski w Brzesku, 1847. Fragment mapy ze strony szukajwarchiwach.gov.pl. Różowy prostokąt najprawdopodobniej pokazuje budynek, w którym mieszkał grabarz i gdzie mógł znajdować się dom przedpogrzebowy.
Nowy cmentarz żydowski przy ul. Czarnowiejskiej zaznaczony ciemnozielonym kolorem na współczesnej mapie z googlemaps. Obszar ograniczony czerwoną kreską pokazuje teren, który ten cmentarz zajmował w 1847 roku

Najstarsza z pozostałych na nowym cmentarzu macew pochodzi z 1824 roku. Oczywiście, trudno tę datę uznać za rok powstania nekropolii, ponieważ mogły tam być wcześniejsze groby. Jest to dość prawdopodobne, gdyż w tej części cmentarza, w której znajdują się najstarsze nagrobki, rozległe puste miejsca świadczą o poważnych zniszczeniach. Możliwe, że niektóre z macew na tym obszarze cmentarza przewróciły się i leżą przykryte warstwą ziemi. Wydaje się to dosyć prawdopodobne ponieważ nagrobki były stawiane prosto do ziemi, bez żadnego fundamentu. W ciągu ostatnich paru lat odnaleźliśmy kilka macew z lat 1820ch, które były przykryty tylko suchymi liśćmi. Jednak zgodnie z prawem żydowskim takie odnalezione nagrobki nie wolno stawiać, jeżeli nie ma pewności co do ich pierwotnej lokalizacji na cmentarzu.

Najstarsza macewa znajduje się w północnej części cmentarza, za ohelem rabinów dynastii Lipschitz:

Macewa zmarłej w 1824 roku Jettel, córki Herszla Szachny

Tu leży
zacna kobieta
skromna Jettel
córka Herszla Szachny
zmarła… [nieczytelne]
roku 5584 [1824]

Najstarsze ocalałe na brzeskim cmentarzu nagrobki charakteryzują się dużymi wypukłymi literami wyrzeźbionymi w kamieniu oraz skromną symboliką. Inskrypcje na nich są raczej krótkie i prawie nigdy nie podają nazwiska zmarłej osoby. Główną ozdobą tych macew są pięknie rzeźbione litery, czasem pojawiają  się także motywy roślinne.

Macewa zmarłej w 1828 roku Feigli, córki Mosze

Kobieta cnotliwa, Pani
Feigla córka pana Mosze, odeszła jej dusza
8 szwat 588 roku wedle małej rachuby [27 stycznia 1828 roku]
Niech jej dusza zostanie związana w węzeł życia

Macewa zmarłej w 1826 roku Reiszy Racheli, córki Arie

Tu leży
Dostojna i prawa kobieta
Reisza Rachel córka Arie
Zmarła 15 Av 5586 [18 sierpnia 1826]
Niech jej dusza zostanie związana w węzeł życia

Macewa zmarłej w 1828 roku Freidel, córki Jakoba

Tu leży
skromna kobieta
Freidel córka Jakoba zmarła 12
Av 5588 [23 lipca 1828]
Niech jej dusza zostanie związana w węzeł życia

Od drugiej połowy XIX wieku epitafia na brzeskich macewach były ryte w kamieniu i zdobione wklęsłymi literami. Inskrypcje często wymieniały dużo dobrych cech zmarłych wysoko cenionych przez społeczność żydowską, a nagrobki były zdobione różnymi symbolicznymi motywami takimi jak: korony, lwy, jelenie, ptaki, świece.

Macewa Chaji Juty, córki Menachema Cwi Katza

Macewa tej młodej kobiety zmarłej tuż po urodzeniu dziecka w 1881 roku charakteryzuje się nie tylko wieloma ozdobami i długim epitafium, lecz również tym, że hebrajska inskrypcja została ułożona w akrostych – kolejne wiersze rozpoczynają się od liter tworzących imię zmarłej Chaja Juta, חיה יוטא

Własnymi rękami wspierała biednych
Korona dobrego imienia
Tu leży
Niewinna, uczciwa i czysta Chaja
Kto byłby w stanie opisać jej sprawiedliwość?
Jej dusza odpocznie w czystości, spokojnie i bezpiecznie
Bojaźń Boża była jak korona na jej głowie
Z oddaniem przestrzegała przykazań Bożych
Spełniała dobre uczynki i  wspierała ubogich
Do Boga jej duch powrócił w okresie połogu
Ten dzień był wyznaczony na płacz, odkąd została zabrana do nieba
I tam powstanie w chwale pani Chaja Juta
Córka Menachema Cwi Katza
Odeszła 9 Av, 5641 [4 sierpnia 1881]
Niech jej dusza zostanie związana w węzeł życia

(Tłumaczenie inskrypcji na język angielski autorstwa Idan Livne)

© Anna Brzyska, 2022