Dzieci z ortodoksyjnych rodzin żydowskich rozpoczynały naukę w wieku około trzech lat. Rodzice zapisywali je wówczas do chederów, czyli elementarnych szkół religijnych, gdzie chłopcy przez pierwsze dwa lata opanowywali sztukę czytania i pisania, a później zaczynali studiować Chumasz czyli Pięcioksiąg. Nauczyciel w chederze był opłacany przez gminę i rodziców. W tradycyjnych chederach uczyli się tylko chłopcy. Dziewczynki zazwyczaj zdobywały swoją edukację w domu przy rodzicach.
W Brzesku przed II wojną światową żydowskie dzieci uczęszczały jak do chederów, tak i do szkół świeckich. W końcu XIX wieku założono w Brzesku szkołę dla dzieci żydowskich, za pieniądze pochodzące z fundacji Maurycego barona Hirscha z Paryża, który finansował szkoły ludowe i zawodowe w Galicji i na Bukowinie, aby szerzyć oświatę wśród ludności żydowskiej. Szkoła posiadała 3 klasy, w których uczyło się 103 uczniów pod kierunkiem 3 nauczycieli: kierownika szkoły Majera Moreckiego, Ernestyny Muller oraz Lipe Waltucha. Obok tej szkoły, w 1900 roku funkcjonowały w Brzesku jeszcze 4 chedery i szkoła Talmud Tora przeznaczona dla biednych dzieci. Żydowscy chłopcy uczęszczający do publicznej szkoły podstawowej, w godzinach popołudniowych chodzili na zajęcia do chederu
Żydowskie dzieci uczyły się również razem ze swoimi katolickimi rówieśnikami w szkołach powszechnych, w tym w siedmioklasowej żeńskiej szkole im. Św. Jadwigi i w gimnazjum im. Jana Barona Goetza. Do powstania tego gimnazjum bezpośrednio przyczyniła się jedna z najbardziej znaczących żydowskich rodzin Brzeska – Henoch Klapholz, członek rady miasta od 1877 do 1919 roku, a w latach 1898-1906 – burmistrz Brzeska, i jego synowa Julia Klapholz
„Do roku 1910 na terenie Brzeska istniała jedna szkoła – była to 5-klasowa szkoła ludowa… Młodzież pragnąca kształcić się dalej mogła zdawać egzamin i uczyć się w szkole średniej, w gimnazjum. Najbliższe takie szkoły znajdowały się w Bochni, Tarnowie, Krakowie… Lecz olbrzymia większość uczniów kończyła swoją edukację na szkole ludowej. Chcąc przybliżyć możliwość kształcenia zdolnym dzieciom, grono światłych obywateli powzięło myśl założenia szkoły średniej w Brzesku. Inicjatywę w tym kierunku przejawiali szczególnie kilka osób, w tym ówczesny właściciel browaru i dóbr ziemskich w Okocimiu Jan Goetz Okocimski…”
Na posiedzeniu Rady Gminnej Miasta Brzeska ówczesny zastępca burmistrza Henoch Klapholz argumentował, że „miasto posiada wszelkie warunki, aby miało szkołę średnią, która przy fabryce okocimskiej może mieć ogromna przyszłość.” Po tym wystąpieniu podjęto jednomyślnie uchwałę: „Poleca się magistratowi, aby w najkrótszym czasie wystosować do władz kompetentnych umotywowana petycję o założenie w Brzesku szkoły średniej.
Jednym z założycieli tego gimnazjum była też Julia Klapholzowa, wyznania mojżeszowego, której ojciec, wiceburmistrz miasta Henoch Klapholz (tu Jan Burlikowski się pomylił – Henoch Klapholż był teściem Julii – A.B.), był długoletnim członkiem gimnazjalnego komitetu rodzicielskiego i wraz z burmistrzem doktorem Stanisławem Wisłockim udzielał gimnazjum potrzebnej pomocy. Julia Klapholzowa wraz z sędzią Antonim Kozubskim organizowali pierwsze lekcje w gimnazjum brzeskim…” (cyt. po: Jan Burlikowski, „Kronika miasta Brzeska, tom II, str.69, 105)
Nauka w nowopowstałym gimnazjum rozpoczęła się we wrześniu 1911 roku. Najpierw zajęcia odbywały się w brzeskim ratuszu; po kilku latach gimnazjum znalazło pomieszczenie w budynku przy ul. Kościuszki.
W latach 1911-1939 do brzeskiego gimnazjum uczęszczało 129 żydowskich uczniów. Niektórzy z nich uczyli się tylko przez rok czy dwa; inni zdali maturę i kontynuowali naukę na wyższych uczelniach. Wśród 16 pierwszych maturzystów sześciu było Żydami: Leib Kanner, Gusta Klapholz, Benedykt Klapholz, Hirsch Krauter, Ekiwa Siedlisker, Zelman Wasserman.
W archiwum brzeskiego liceum im. Mikołaja Kopernika przetrwały świadectwa szkolne wszystkich uczniów gimnazjum zaczynając od roku 1911. W tych dokumentach często można znaleźć informację nie tylko o ocenach z poszczególnych przedmiotów, lecz również dane dotyczące rodziców uczniów. Nieoczywistym źródłem okazał się list gratulacyjny skierowany w 1926 roku do narodu amerykańskiego, „Szkolnictwo polskie w hołdzie narodowi amerykańskiemu na pamiątkę 150-lecia niepodległości Stanów Zjednoczonych”. Wśród podpisów 5.5 mln polskich obywateli znalazły się również podpisy wszystkich uczniów brzeskiego gimnazjum.
Dzięki pracy w kilku archiwach udało się ustalić, że 62 byłych żydowskich uczniów zginęli w latach II wojny światowej; 26 osobom udało się przeżyć wojnę (w większości dlatego, że wyjechali z Polski przed 1939 rokiem). Los 37 osób nadal pozostaje nieznanym. Najprawdopodobniej, większość została zamordowana przez niemieckich okupantów, lecz nie ma żadnych dokumentów, które mogłyby to potwierdzić.
Przedstawione w kolejnych artykułach dane powstały przede wszystkim w wyniku analizy katalogów głównych uczniów brzeskiego gimnazjum z dwudziestolecia międzywojennego i dokumentów z archiwum IPN (IPN Kr 1/1312/2) – materiałów Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, powiat Brzesko, 1975. Dodatkowe ważne źródła informacji to:
– baza danych Jad Waszem, https://yvng.yadvashem.org/;
– akta Sądu Powiatowego w Brzesku Akta metrykalne gminy izraelickiej w Brzesku;
– „Archiwum Bernackiego” (Pochodzący z Jadownik Karol Bernacki, były żołnierz AK, był przewodniczącym Komisji Historycznej Związku Bojowników o Wolność i Demokrację; przekazane przez rodzinę archiwum Karola Bernackiego zostało zdigitalizowane w Powiatowej i Miejskiej Bibliotece w Brzesku).
Otrzymane dane były następnie porównywane i weryfikowane z pomocą baz danych:
– United States Holocaust Memorial Museum https://www.ushmm.org/online;
– archiwum Arolsen https://collections.arolsen-archives.org/en/search;
– państwowego archiwum w Izraelu https://www.archives.gov.il/en/;
– baz danych emigrantów do USA https://www.statueofliberty.org/ellis-island/;
– ŻIH (Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie);
– Miejsca Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau https://www.auschwitz.org/ i kilku innych.
© Anna Brzyska, 2023