03.05.2025 | Redaktor

Rodzina Berkelhamer

Urodzony w Łukanowicach 14 maja 1885 roku Schaje Nisan Berkelhamer był synem Arona Eilbanda i Gale Sussel Berkelhamer. Ponieważ rodzice mieli  tylko ślub religijny, nie uznawany przez ówczesne państwo, ich dzieci były uważane za nieślubne i  miały nosić nazwisko matki.  Schaje Nisan został blacharzem. W 1909 roku ożenił się z pochodzącą z Okocimia Freidel Wasserberger/Weiss, urodzoną 2 marca 1889 roku córką krawca Salamona Leisera Weissa i Chany Wasserberger. Podobnie do innych żydowskich dzieci, Freidel uczęszczała do szkoły publicznej; w szkole podstawowej w Okocimiu przetrwały jej metryki szkolne za lata 1895-1901.

Metryka szkolna Freidy Weiss, rok szkolny 1900/01. Szkoła publiczna w Okocimiu

Berkelhamerowie zamieszkali w Brzesku, chociaż później Schaja Nisan wyjechał za pracą do Szwajcarii, gdzie otworzył sklep towarów żelaznych. Rodzina dołączyła do niego, lecz po kilku latach Berkelhamerowie wrócili do Brzeska, a pod koniec lat 1930. przeprowadzili się do Mościc.

Państwo Berkelhamer mieli 8 dzieci, sześciu synów i dwie córki: Arona (1910), Tobiasa (1912), Soschę (1914), Moritza (1916), Marjem (1918), Hermana (1921), Norberta (1925) i Abuscha (1928); wszyscy w różnych latach uczęszczali do szkół powszechnych w Brzesku, przetrwały metryki szkolne całej ósemki.

Freidel, Soscha (Sophie) i Schaje Nisan Berkelhammer przed sklepem towarów żelaznych Schaje Nisana przy Badenerstrasse 109 w Zurychu w Szwajcarii, ok. 1920 r. Zdjęcie z archiwum rodzinnego Ellen Berkelhamer
Pieczątka sklepu towarów żelaznych Schaje Nisana Berkelhamera na odwrocie zdjęć, ok. 1922 r.
Od lewej: Tobias, Sosche (Sophie), Schaje Nisan (stoi z tyłu), Moritz (dziecko na kolanach u matkli), Freidel i Aron Berkelhamer. Zurych, ok. 1918 r., Zdjęcie z archiwum rodzinnego Ellen Berkelhamer

W USC Shoah Foundation zostało zapisane świadectwo jednego z dzieci Schaje Nisana i Freidel, Hermana, dzięki czemu wiem, co spotkało rodzeństwo Berkelhamer w latach wojny.

Herman Berkelhamer, 1951, ze świadectwa w USC Shoah Foundation

Pan Berkelhamer wspomina, że ich rodzina nie była szczególnie religijną, ale wszyscy chodzili do synagogi w soboty i święta i przestrzegali zasad koszerności. Herman Berkelhamer miał Bar Micwę w jednej z brzeskich synagog. Przygotowywał się do tego pod kierownictwem rabina w chederze, do którego uczęszczał popołudniami, już po zajęciach w szkole powszechnej. Po odczytaniu fragmentu Tory dostał kawałek ciasta i trochę cukierków, nie było to w jakiś szczególny sposób celebrowane.

Metryka szkolna uczennicy IV klasy Soschy Berkelhamer za rok szkolny 1926/27
Metryka szkolna ucznia IV klasy Moritza Berkelhamera za rok szkolny 1927.28
Metryka szkolna uczennicy III klasy Marjem Berkelhamer za rok szkolny 1929/30

Herman uczęszczał do szkoły publicznej w Brzesku i wspominał, że często wdawał się w bójki z innymi chłopcami, szczególnie z katolickimi rówieśnikami. Kiedy zaczęła się wojna, Herman uciekł na wschód razem ze starszym bratem Aronem, inni członkowie rodziny mieli nadzieje przetrwać wojnę w domu. We Lwowie Herman i Aron spotkali brata Tobiasa, który w tym czasie był w polskiej armii, lecz po zajęciu Lwowa przez armię radziecką dołączył do braci. Tylko im trzem udało się przeżyć wojnę pracując w kopalni na Donbasie, później w obozie na Syberii i w Uzbekistanie. W 1945 roku wrócili na chwile do Polski; po kilku latach w obozach przejściowych w Niemczech wyemigrowali dalej na zachód.

Karta rejestracyjna Arona Berkelhamera, jego brata Hermana i brata Tobiasa z żoną i dzieckiem w obozie przejściowym Degendorf, Niemcy, w 1949 roku. Zdjęcie z bazy danych archiwum Arolsen
Karta rejestracyjna Tobiasa Berkelhamera w jednym z obozów przejściowych w Niemczech, 1945. Zdjęcie z bazy danych Arolsen

Herman Berkelhamer ostatecznie osiedlił się w Toronto; tam mieszkają jego potomkowie.

Karta rejestracyjna Hermana Berkelhamera w obozie przejściowym Degendorf, Niemcy, 1949. Zdjęcie z bazy danych archiwum Arolsen
Herman Berkelhamer, 1996, ze świadectwa w USC Shoah Foundation

Zamordowani w latach Zagłady:

rodzice Schaja Nisan Berkelhamer i Freidel z domu Wasserberger/Weiss;

córka Soscha, uczennica szkoły powszechnej w Brzesku w latach 1920-1930;

syn Moritz (Mosze), uczeń szkoły powszechnej w Brzesku w latach 1924-1931;

córka Marjem, uczennica szkoły powszechnej w Brzesku w latach 1925-1933;

syn Norbert, uczeń szkoły powszechnej w Brzesku w latach 1932-1935;

syn Abusch, uczeń szkoły powszechnej w Brzesku w roku szkolnym 1935/36 (później rodzina przeprowadziła się do Mościc).

Stoją z tyłu, od lewej: Aron, ojciec Schaje Nisan i Tobias. Siedzą od lewej: matka Freidel, Herman (na kolanach), Moritz,  Marijem i Sosche (Sophie). Zurych, ok. 1922. Schaje Nisan, Freidel, Moritz, Marjem i Sophie zostali zamordowani w latach Zagłady. Na zdjęciu nie ma synów urodzonych później, Norberta i Abuscha, którzy również zostali zamordowani. Zdjęcie z archiwum rodzinnego Ellen Berkelhamer

Niech będzie błogosławiona pamięć wszystkich zamordowanych.

© Anna Brzyska, 2025