15.08.2022 | Redaktor

Historia Ryfki Passler i jej rodziny

Autorki: Kamila Nycz i Weronika Salamon, Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Brzesku

Wyróżnienie w V edycji konkursu „Znamy wasze imiona. Przywracanie pamięci o przedwojennej żydowskiej społeczności Brzeska i powiatu brzeskiego”.

”…Zatrzymam się wraz z Wami, Drodzy Uczestnicy tego spotkania, na chwilę przy tablicy z napisem w języku hebrajskim. Napis ten wywołuje wspomnienie narodu, którego synów i córki przeznaczono na całkowitą eksterminację. Naród ten początek swój bierze od Abrahama, który jest ojcem wiary naszej jak się wyraził Paweł z Tarsu. Ten to Naród, który otrzymał od Boga Jahwe przykazanie „Nie zabijaj”, w szczególnej mierze doświadczył na sobie zabijania. Wobec tej tablicy nie wolno nikomu przejść obojętnie”.

             7.06.1979, Oświęcim-Brzezinka,  św. Jan Paweł II

Wprowadzenie historyczne

Żydzi – naród, który doświadczył wiele złego w całej swojej historii. Żyli oni w różnych społecznościach i nierzadko były im one nieprzychylne. Wynikało to z czynników: religijnych, społecznych, politycznych, ekonomicznych czy kulturowych. Źródeł antyjudaizmu możemy się doszukać już w czasach antyku, kiedy to Żydzi byli prześladowani za wiarę w jednego Boga, ponieważ jak wiemy w tamtych czasach popularnym poglądem był politeizm, czyli wiara w wielu bogów. Poganie nie rozumieli, a wręcz kpili z praktyk stosowanych przez naród żydowski. W późniejszych czasach byli oni uważani za winnych śmierci Jezusa Chrystusa, co stało się podstawą antyjudaizmu w średniowieczu, co prowadziło do pozbawienia ich pewnych praw przez Kościół i władzę świecką. Prześladowania Żydów szczególną intensywnością odznaczały się między innymi podczas wypraw krzyżowych, kiedy to przedstawiano Żydów jako pomocników muzułmanów; w czasie zarazy 1348-1351 były one dotkliwsze niż podczas wypraw krzyżowych. Akty prześladowań jednak nie wystarczyły i w 1290 roku naród ten został wypędzony przez króla Edwarda I z Anglii, w roku 1306 i 1394 z Francji, najsłynniejsze jednak było wygnanie Żydów sefardyjskich z Hiszpanii w roku 1492, gdzie znajdowało się największe skupisko tejże ludności w czasach średniowiecza. Zostali oni również wypędzeni z Portugalii w latach 1496-1497. Przez cały ten czas Żydzi znajdowali schronienie w Polsce, która stała się największym skupiskiem Żydów na świecie.

Żydzi w Brzesku

Trudno powiedzieć, kiedy żydzi osiedlili się w Brzesku. W roku 1765 w mieście mieszkało 187 Żydów i utrzymywali oni stosunki handlowe z Wojniczem. W roku 1867, w którym to powstał powiat brzeski, było w nim 4,747 mieszkańców żydowskiej narodowości na 82.801 wszystkich mieszkańców. W roku 1939 w Brzesku mieszkało ich 2.611. Byli oni zorganizowani w Gminę Wyznaniową Żydowską zwaną Kahałem. W Brzesku panowała zasada, że burmistrzem miasta będzie Polak, a stanowisko zastępcy będzie piastował Żyd. W 1888r. zastępcą burmistrza był Henoch Klapholz, a asesorami byli Bezallel Florenz i Berl Landau. W 1904r. burmistrzem był Izraelita Henoch Klapholz. Do bardziej znanych przedstawicieli narodu żydowskiego należeli również: dr Bloch, Aleksander Deiches (adwokat), Krittenstein (również adwokat), Schmaus (sędzia), małżeństwo Stielmanów (lekarze), Seelengut (technik dentystyczny), Krauter (właściciel drukarni), Schiff (właściciel składu materiałów żelaznych), Schnur (udzielał się wśród młodzieży żydowskiej) i Spielman (kupiec, również udzielał się społecznie). Społeczność żydowska i katolicka żyły obok siebie w zgodzie i szacunku do siebie. Żydzi mieszkali w zwartych skupiskach. Żyli oni głównie z handlu i rzemiosła. Ludność katolicka jak i żydowska, poprzez mieszkanie obok siebie dzieliła wspólnie losy, w których skład wchodziły zarazy, powodzie i pożary. Te ostatnie szczególnie dotykały rodziny żydowskie gdyż ich zabudowania były drewniane i gęsto umiejscowione, przez co były jeszcze bardziej narażone na niszczycielskie skutki płomieni. O jednej z takich sytuacji możemy przeczytać w „Kronice parafialnej”: „dnia 28 kwietnia 1885 roku wybuchł pożar w nocy o godzinie 1 i pół w rynku miasta Brzeska, naprzeciw kościoła parafialnego, w domu piekarza Żyda- spaliło się 17 domów izraelickich, chrześcijanin żaden szkody nie poniósł…” Jak więc możemy zobaczyć społeczność Żydowska była ściśle związana z Brzeskiem i miała swój wkład w rozwój miasta.

Wkroczenie wojsk niemieckich do Brzeska

Sielanka, którą można by było opisać życie w Brzesku została przerwana w dniu 5 września 1939 r. kiedy to zostały zbombardowane pociągi ewakuacyjne stojące przed stacją na Słotwinie, które przyjechały ze Śląska. Na miejscu zginęły 44 osoby, a 200 zostało rannych.

Pomnik upamiętniający bombardowanie stacji na Słotwinie.

We wrześniu tego samego roku, po wkroczeniu Niemców do Brzeska, zaczęto wprowadzać antyżydowskie kroki.

Historia Ryfki Passler i jej rodziny

Ryfka Passler urodziła się 14 stycznia 1922 roku jako najmłodsze, jedenaste dziecko Leiba Hersha Passlera (ur. w 1867 roku w Jasieniu ) i Laje Bruche Passler z domu Steinlauf (ur. w 1877 roku w Okocimiu). Rodzeństwo Ryfki to:

  • Malka (ur. 1897 r., wyszła za mąż za  Salomona Weinstoka),
  • Feigel Dina (ur. 1898 r., wyszła za mąż za Chaima Rosenbluma),
  • Abraham (ur. 20 czerwca 1902 r.),
  • chłopiec urodzony 30 lipca 1904 roku, zmarły przed nadaniem imienia
  • Beila Berta (ur. 6 sierpnia 1905 r., wyszła za mąż za Bereka Brina),
  • Leiser Leon (ur. 23 września 1907 r.)
  • Scheindel Sabina (ur. 17 sierpnia 1909 r., wyszła za mąż za  Idela Rosenberga )
  • Estera (ur. 25 lutego 1912 r.),
  • Wolf Dawid (ur. 29 lipca 1915 r.)
  • Kalman (ur. 30 lipca 1917 r.)

Na cmentarzu żydowskim w Brzesku znajdują się macewy (nagrobki) dziadków Ryfki Passler.

Macewa Isaaka Josefa Passlera, dziadka Ryfki.

Tłumaczenie inskrypcji z hebrajskiego – Idan  Livne

Tu leży

Niewinny i uczciwy

Podeszły w latach

Zarabiał na życie ciężką pracą

Rabin Isaak Josef

Syn rabina Eliezera błogosławionej pamięci

Zmarł 2 ljar 5679 roku

Niech jego dusza zostanie związana w węzeł życia

Macewa Chany Passler z domu Lichtblau.

Ten nagrobek udało się zidentyfikować z pomocą książki Iwony Zawidzkiej ,,Cmentarz żydowski w Brzesku ”, Brzesko 2001, materiałów archiwalnych Iwony Zawidzkiej i aktu zgonu Chany Passler

…Stara kobieta…

…Chana Pas…

… Córka Jehoszui…

… Zmarła  1 kislew (5)679

Na żydowskich nagrobkach data jest podawana zgodnie z kalendarzem żydowskim. 2 Ljar 5679 to 14 kwietnia 1918; 1 kislew 5679 to 5 listopada 1918

 Rodzina Passlerów mieszkała w centralnej części Okocimia.

Najbardziej prawdopodobne miejsce położenia domu rodziny Passlerów. Nie wiadomo jednak, czy studnia na zdjęciu była tutaj w czasie tamtych wydarzeń.

Sąsiadką Ryfki, a zarazem jej najlepszą przyjaciółką była Stanisława Adamus.

Stanisława Adamus, zdjęcie z archiwum rodzinnego
Dom rodziny Adamus w obecnych czasach, aktualnie jest on własnością rodziny Wąsów

Dziewczynki razem chodziły do szkoły podstawowej w Okocimiu.

Klasa Ryfki Passler i Stanisławy Adamus w latach 1931/32, zdjęcie z archiwum rodziny Pajor
Ryfka Passler
Szkoła podstawowa w Okocimiu w czasach obecnych

Nie wiemy czy Ryfka skończyła swoją edukację ponieważ znalezione zostały tylko świadectwa ukończenia 2 i 3 klasy szkoły podstawowej. Z dokumentów wynika jednak że Ryfka musiała powtarzać trzecią klasę ze względu na ocenę niedostateczną.

Świadectwa szkolne Ryfki Passler za lata 1930/31 i 1931/32, archiwum szkoły podstawowej w Okocimiu

Ryfka Passler i Stanisława codziennie spędzały czas w domu Adamusów. Zadawanie się, a w szczególności pomoc rodzinom żydowskim były zakazane w czasie niemieckiej okupacji, nie inaczej było na terenie Okocimia. W przypadku Ryfki i Stanisławy było to szczególnie niebezpieczne ponieważ Wiktor Adamus, ojciec Stanisławy był sołtysem znanym i szanowanym wśród niemieckich żołnierzy ze względu na swoją znajomość języków obcych, dlatego często niemieccy dowódcy przebywali w domu Adamusów. Jeden z tych dni mógł zakończyć się tragicznie, gdyby nie niesamowita postawa Marii Adamus, mamy Stanisławy. Podczas nieobecności ojca dziewczyny jak co dzień przebywały w domu Adamusów. Maria Adamus zajmowała się pracami w domu, kiedy nagle zauważyła zmierzającego niemieckiego dowódcę. Postanowiła szybko schować Ryfkę w szafie. Wizyta mężczyzny była niespodziewana. Marię zaniepokoił również fakt że dowódca wyraźnie kogoś szukał, rozglądał się po izbie. Kiedy kobieta wiedziała, że Niemiec odszedł uwolniła Ryfkę z szafy i nakazała jej szybko przez ogród uciec do domu.

Wiktor Adamus stojący przed domem Adamusów, obraz z archiwum rodzinnego

Na tym obrazie można zobaczyć dom Adamusów  w czasach, kiedy z niego musiała uciekać Ryfka Passler. Jej dom znajdował się około 500 metrów od tego miejsca.

Tak to miejsce wygląda po latach. Jak możemy zauważyć, jest ono praktycznie niezmienione.

Historię przedstawioną powyżej znamy z opowieść wnuczki Pani Stanisławy Gurgul z domu Adamus, Pani Joanny Pajor. Z opowieści wynika, ze był to ostatni raz kiedy Stanisława widziała Ryfkę. Jedyną pamiątką jaka pozostała jej po przyjaciółce jest obrazek, który Ryfka podarowała jej przed pójściem do getta. Jednak po latach nie możemy stwierdzić kiedy dokładnie miało to miejsce.

Obrazek podarowany przyjaciółce. Adnotacja została napisana na odwrocie obrazka przez Stanisławę Gurgul po wojnie: „Pamiątka po żydach jak szli do getta. Rodzina Paslerów – Ryfka była moją koleżanka szkolną. Cała rodzina zginęła. Ocalał Romek w ZSRR. Okocim 1940r. Stasia Gurgul (Adamus) wtedy”

Ryfka miała nadzieję wrócić do koleżanki, jednak tak się nie stało.

Nie znamy dokładnych losów rodziny Passlerow. Z informacji uzyskanych od państwa Pajorów wiemy, że trafili oni do brzeskiego getta. Przeżył wojnę tylko jeden brat Ryfki, Leiser (Leon). Prawie na pewno to jego Stanisława Gurgul z domu Adamus znała jako Romka i napisała, że on ocalał w ZSRR.

W 1977 roku, ponad 30 lat po zakończeniu wojny, Leon (Leiser) Passler złożył świadectwa w Yad Waszem o swoich zamordowanych krewnych: rodzicach, sześciu siostrach i dwóch braciach. Zgodnie z tymi dokumentami, wszyscy zginęli na Majdanku albo w nieznanych obozach. Najprawdopodobniej Leon nie znał okoliczności ich śmierci, szczególnie jeżeli w latach wojny przebywał na terenie ZSRR. Wiedział tylko, że wszyscy zginęli. Z informacji, która uzyskałyśmy od państwowego Muzeum na Majdanku wynika, że nazwisko Passler nie figuruje w dokumentacji muzealnej. Z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że Ryfka Passler, jej rodzice i rodzeństwo zostali zamordowani w obozie zagłady Bełżec jak większość okolicznych Żydów. Niestety po tylu latach nie jesteśmy w stanie tego sprawdzić.

W tym miejscu kończy się przyjaźń polskiej dziewczyny Stanisławy Adamus z żydowską dziewczyną Ryfką Passler.

Bibliografia :

  1. https://jri-poland.org/jriplweb.htm
  2. https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/zespol/-/zespol/30603
  3. Księga urodzeń 1877-1917 (sygn.30/337/1-3,7-17) Księga małżeństw 1877-1923 (sygn.30/337/4,18)
  4. https://cemetery.jewish.org.pl/list/c100
  5. Archiwum Szkoły Podstawowej im. J.G Okocimskiego w Okocimiu
  6. Kronika miasta Brzeska 1385-1944 Jana Burlikowskiego