Depozyt został odnaleziony na strychu kamienicy w przeddzień 80. rocznicy zagłady brzeskich Żydów. Na początku myśleliśmy, że może uda się zrozumieć, do kogo należały te książki i odnaleźć potomków tych ludzi. Jednak okazało się to niemożliwe. Książki nie miały żadnych oznaczeń, które mogłyby wskazywać na ich właścicieli, a dłuższe badania historii kamienicy i zamieszkałych w tym budynku ludzi wskazują na to, że raczej nie przeżyli wojny. Zrozumieliśmy, że to niezwykłe świadectwo historii nie może pozostać w prywatnych rękach, że jego właściwe miejsce – to brzeskie muzeum.
Z pomocą prof. Jonathana Webbera udało się dokładnie ustalić, co znajdowało się w odnalezionym depozycie
1. Klaf – wkład do mezuzy
Mezuza to zwitek pergaminu z naniesionymi dwoma fragmentami Tory, umieszczony w pojemniku wykonanym z drewna, metalu, kości lub szkła, zawieszany na zewnętrznej prawej framudze drzwi. Mezuzy są wieszane na odrzwiach wszystkich żydowskich mieszkań. W każdej znajduje się ten sam cytat z Księgi Powtórzonego Prawa (6, 4-9):
Słuchaj, Izraelu!
HaSzem Bóg nasz, HaSzem jest Jedyny.
Będziesz miłował HaSzem Boga twego,
z całego serca swego i z całej duszy swojej,
i z całej siły swojej.
Niechaj słowa te, które Ja ci dziś nakazuję,
będą na twoim sercu. Będziesz je wpajał twoim dzieciom
i będziesz o nich mówił, przebywając w swoim domu,
idąc drogą, kładąc się i wstając.
I przywiążesz je jako znak do swojej ręki,
i będą między twoimi oczyma,
i napiszesz je na bramach i na odrzwiach domu twego.
Zgodnie z tradycją pielęgnowaną w żydowskich domach, osoba przekraczająca drzwi wejściowe powinna dotknąć mezuzy dłonią. Praktykowane bywa także składanie pocałunku na tej dłoni, którą dotknęło się mezuzy lub całowanie palców, którymi dopiero ma się jej dotknąć.
2. Zwitek pergaminu z tefilin
Tefilin (albo filakterie) to dwie niewielkie, czarne, otwierane szkatułki skórzane o kształcie sześcianu. Umieszcza się w nich zwitki pergaminu z cytatami z biblijnej Księgi Wyjścia (13,1–10 i 11–16) i Powtórzonego Prawa (6,4–9 i 11,13–21). W tefilin noszonym na ramieniu (tefilin szel jad) tekst jest zapisany na jednym kawałku pergaminu, a w noszonym na głowie (tefilin szel rosz) – na czterech kawałkach. Zwoje wkładane do tefilin są zapisywane czarnym atramentem gęsim (lub trzcinowym) piórem przez specjalnie wyszkolonego skrybę, zwanego soferem. Pergamin jest wykonany ręcznie i musi pochodzić od koszernego zwierzęcia. Pełny tekst znajdujący się w tefilin ma 1594 litery. Jeżeli sofer pomyli się w napisaniu nawet jednej litery, tego zwoju już nie można używać.
Żyd otrzymuje pierwsze filakterie podczas bar micwy, w wieku 13 lat – odtąd obowiązują go już wszystkie przepisy religijne. Mężczyźni żydowscy mają obowiązek przywiązywać sobie szkatułki rzemykami do czoła i lewego ramienia w czasie modlitw porannych w dni powszednie. Filakterii nie zakłada się w szabat i dni świąteczne.
Odnaleziony na strychu brzeskiej kamienicy zwitek jest jednym z czterech kawałków pergaminu znajdujących się w tefilin szel rosz – noszonym na głowie tefilin. Jest w bardzo dobrym stanie, ma cytat z Księgi Wyjścia 13, 1-10:
Pan tak powiedział do Mojżesza: «Poświęćcie Mi wszystko pierworodne. U synów Izraela do Mnie należeć będą pierwociny łona matczynego – zarówno człowiek, jak i zwierzę» Mojżesz powiedział do ludu: Pamiętajcie o dniu tym, gdyście wyszli z Egiptu, z domu niewoli, gdyż potężną ręką wywiódł was Pan stamtąd…
W tym dniu będziesz opowiadał synowi swemu: „Dzieje się tak ze względu na to, co uczynił Pan dla mnie w czasie wyjścia z Egiptu». Będzie to dla ciebie znakiem na ręce i przypomnieniem między oczami, aby prawo Pana było na twoich ustach, bo ręką potężną wywiódł cię Pan z Egiptu. I będziesz zachowywał to postanowienie rokrocznie w oznaczonym czasie.
Soferem ( skrybą, albo „pisarzem 10 przykazań” jak jego zawód określono w aktach metrykalnych) w Brzesku był Eliezer Herbstman. Był człowiekiem szczególnie ważnym dla całej społeczności żydowskiej. W skład obowiązków sofera wchodzi przepisywanie świętych pism, przede wszystkim zwojów Tory, które są używane podczas nabożeństw w synagogach, ale również tekstów umieszczanych w tefilin i mezuzach.
Eliezer Herbstman ożenił się w Brzesku z pochodzącą z rabinackiej rodziny Laje Templer i miał z nią jedenaścioro dzieci. Jedna z jego córek, Ester Hinda, mieszkała razem z mężem i dziećmi w kamienicy #56, w której został odnaleziony depozyt. Jeszcze kilka miesięcy temu wydawało się, że nie przetrwały żadne teksty przepisane przez sofera Herbstmana. Myśleliśmy, że pozostały po nim tylko wzruszająca inskrypcja na nagrobku na cmentarzu i kilka śladów po mezuzach na brzeskich kamienicach. A teraz o życiu tego człowieka świadczą wkłady do mezuzy i tefilin, które już na zawsze pozostaną w jego rodzinnym mieście.
Tu leży
Korona dobrego imienia
Mądry znany człowiek rabbi Eliezer
Syn naszego nauczyciela rabbiego Naftali Cwi
Rękami swoimi wyrażał wiarę
Pracując rozważał Torę, tefilin i mezuzę, cuda wielkie
Wielcy mędrcy Izraela uczyli się od niego…
3. „Księga życia”
Książka, która zachowała się w najlepszym stanie i prawie w całości (brakuje tylko strony tytułowej) – to „Sefer Hachajim” – „Księga życia”.
Dzięki temu, że fragment tytułowej strony jednak przetrwał, udało się odnaleźć dane dotyczące wydawcy: ta księga została wydrukowana w Krakowie w 1923 roku w drukarni M.Lewkowicza nakładem wydawcy rabina Freisingera z Brzeska.
„Księga życia” zawiera zbiór zasad posługi chorym, prawa związane z obrzędami pogrzebu i żałoby jak również porządek nabożeństw i modlitwy odmawiane podczas odwiedzania cmentarza. W tej książce jest kilka pieczątek „Towarzystwa zakupu książek dla bet midrasz w Briegel” (bet midrasz – dosłownie „Dom nauki”; Briegel – to nazwa miasta Brzesko w jidysz.)
Bet midrasz (hebr. בית מדרש „dom nauki”, jid. בית־מדרש bes-medresz) był głównym miejsce, gdzie żydowscy chłopcy i dorośli mężczyźni studiowali Torę i Talmud, prowadzili dyskusje i czytali księgi. Mogło to być pomieszczenie w synagodze albo odrębny budynek. Każdy bet midrasz zaopatrzony był w księgozbiór, do którego wolny dostęp mieli wszyscy członkowie gminy.
Najwyraźniej ktoś z mieszkańców kamienicy #56 pożyczył tą ”Księgę życia” z księgozbioru przy jednej z brzeskich synagog. Prawie na pewno w jakimś momencie tą księgę czytali brzeski kupiec Moses Hirsch Silberman (1844-29.06.1925) i jego syn, również kupiec Berisch Silberman (06.08.1866-02.09.1940), bo te imiona są zapisane na ostatniej stronie książki.
Moses Hirsch SIlberman i jego syn Berisch mieli sklepy na brzeskim Rynku:
4. „Popularna historia Żydów”
Ta przeznaczona dla kobiet książka została wydana w Krakowie w 1895 roku. Jest napisana w języku jidysz i przedstawia wprowadzenie w historię narodu żydowskiego; zaczyna się od historii opisanych w Torze.
5. Modlitewnik
Ta mała książeczka – to prosty i tani modlitewnik, dla wykorzystania przez cały rok. Jest zbiorem codziennych modlitw, oraz modlitw na Szabat i święta. Odnaleziona książka nie ma początku z porannymi modlitwami. Modlitwy są w języku hebrajskim, a instrukcje są zapisane w języku jidysz.
Przez blisko 2000 lat język hebrajski był prawie wyłącznie językiem liturgicznym; Żydzi mieszkający w Galicji na co dzień posługiwali się jidysz. Wszyscy żydowscy chłopcy zaczynali naukę w chederze (podstawowej szkole religijnej) w wieku 3 lat; uczyli się tam między innymi biblijnego hebrajskiego. Natomiast dziewczynki zwyczajowo nie uczono hebrajskiego; kobiety często tylko uczyły się tekstów modlitw na pamięć. Ten odnaleziony modlitewnik był raczej używany przez kobiety, właśnie dla tego ma instrukcje w jidysz.
6. Tora. Księga Rodzaju z komentarzami Raszi
Tora – (hebr., ‘nauka’, ‘pouczenie’, ‘prawo’) – pięcioksiąg Mojżesza, podstawowa część hebrajskiego kanonu Pisma Świętego, na którą składają się: Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga Powtórzonego Prawa. Potocznie nazywana także Chumasz. W języku hebrajskim księgi te od pierwszych słów tekstu noszą nazwy: Be-reszit (hebr. Na początku), Szemot (hebr. Imiona), Wa-ikra (hebr. I wezwał), Be-midbar (hebr., Na pustyni]) Dwarim (hebr. Słowa). Tradycja przypisuje ich autorstwo Mojżeszowi.
Dla Żydów Tora jest najświętszym obiektem kultu. Zwoje Tory spisanej na pergaminie, nawinięte na drewniane wałki i ozdobnie ubrane, są przechowywane w synagodze i uroczyście odczytywane przez wywołanych mężczyzn podczas nabożeństw.
Studiowanie Tory i Talmudu jest obowiązkiem pobożnego Żyda. Zwoje Tory używane podczas nabożeństw są przepisywane ręcznie przez sofera, natomiast w Domach Nauki, Beit Midrasz używano do studiowania drukowane księgi z komentarzami XI-wiecznego rabina Raszi. Żydowskie kobiety nie studiowały Tory w oryginale, a wiedzę czerpały z tłumaczeń obszernych fragmentów Pięcioksięgu na język jidysz.
W odnalezionej księdze przetrwała środkowa część Księgi Rodzaju z komentarzami Raszi. Największa czcionka odnosi się do tekstu Księgi Rodzaju; komentarze mają mniejsze litery. Ta księga mogła należeć do księgozbioru w Beit Midrasz w jednej z brzeskich synagog.
7. Talmud, Traktat o Ofiarach
To jest standardowe wileńskie wydanie Talmudu z komentarzami Raszi (rabina Szlomo Icchaka, który skompilował pierwszy kompletny komentarz do Talmudu w XI wieku). Odnaleziona na strychu księga – to jeden z traktatów Talmudu, Zevachim, Traktat o Ofiarach. W księdze brakuje części strony tytułowej i końca.
Talmud (hebr. תלמוד talmud „nauka”) – to jedna z podstawowych ksiąg judaizmu. Został napisany językiem judeo-aramejskim. Talmud jest komentarzem do Tory, w którym wyjaśniono, jak przestrzegać prawa zawartego w Torze w warunkach, jakie zapanowały wśród Żydów wypędzonych z Palestyny w II wieku.
Talmud jako uporządkowany zbiór praw religijnych, został spisany około 400 roku n.e (talmud jerozolimski) i około 500 roku n.e. (talmud babiloński). Talmud składa się z dwóch części: Miszny i Gemary. Miszna to zbiór początkowo ustnych, a następnie listownych odpowiedzi rabinów wiernym, którzy pytali, jak przestrzegać praktycznie zapisy zawarte w Torze.
Natomiast Gemara stanowi bardzo obszerny komentarz do poszczególnych fragmentów Miszny, jeszcze bardziej precyzyjnie ustalający właściwe zachowanie pobożnego żyda w danej sytuacji.
Cały Talmud składa się z 63 traktatów z komentarzami i notatkami na każdej stronie, zwanych Tosafot (hebr. „dodatki”). Na każdej stronie główny tekst składa się z Miszny (hebr. „powtórzenie”) i Gemary (aram. „studiowanie”). Gemara znajduje się poniżej Miszny jako analiza i opracowanie jej materiału. Tosafot to dodane w średniowieczu komentarze pisane głównie we Francji, Hiszpanii i Niemczech między XII a XIV wiekiem; są drukowane naokoło głównego tekstu.
Wydanie Talmudu Babilońskiego wydrukowane w Wilnie na Litwie (37 tomów), jest najpowszechniejszym używanym do dziś drukowanym wydaniem Talmudu. Wersja ta została wydrukowana po raz pierwszy pod koniec XIX wieku. Stanowi podstawowy tekst do studiowania Tory w żydowskich szkołach religijnych.
Traktat o ofiarach omawia tematy związane z systemem przynoszenia ofiar w Świątyni Jerozolimskiej, a mianowicie prawa dotyczące ofiar ze zwierząt i ptaków oraz warunki, które czynią je akceptowalnymi lub nie, jak określono w Torze, przede wszystkim w Księdze Kapłańskiej.
8. Podręcznik do nauki współczesnego hebrajskiego
Z tego napisanego dla dzieci podręcznika przetrwało tylko kilka stron. Zasady gramatyki przeplątają się z krótkimi opowiadaniami. Wigilia Pesach, Tuż po Purim Żydzi zaczynają myśleć o święcie Pesach. Umieszczają tablice w oknach sklepów „Koszerne na Pesach”…
Jeszcze na początku XX wieku hebrajski był używany prawie wyłącznie podczas nabożeństw. Ale rozwijały się ruchy syjonistyczne, w latach 20. grupy syjonistów pojawiły się i w Brzesku. Rafael Perlman tak wspomina te czasy w brzeskiej Księdze Pamięci: „Włożyliśmy wiele wysiłku i pieniędzy w zakup książek w języku hebrajskim i jidysz, ponieważ większość młodzieży w Brzesku nie znała hebrajskiego. W ten sposób powstała pierwsza biblioteka w mieście, poza murami synagogi. Urządziliśmy więc obok biblioteki „czytelnię”, co przyciągnęło wiele osób ze środowiska niechasydzkiego, głównie młodzież.”
Może ktoś z mieszkańców kamienicy myślał o wyjeździe do Palestyny i uczył dzieci hebrajskiego – nie świętego języka Tory, lecz takiego używanego na co dzień?
9. Książka dla dzieci w jidysz
Ta książka obejmuje krótkie historyjki, wiersze, żarty, mogła być używana w domu albo w świeckiej szkole żydowskiej. W Brzesku przed II wojną światową żydowskie dzieci uczęszczały jak do chederów (podstawowych szkół religijnych dla chłopców), tak i do szkół świeckich. W końcu XIX wieku założono w Brzesku szkołę dla dzieci żydowskich, za pieniądze pochodzące z fundacji Maurycego barona Hirscha z Paryża, który finansował szkoły ludowe i zawodowe w Galicji i na Bukowinie, aby szerzyć oświatę wśród ludności żydowskiej. Szkoła posiadała 3 klasy, w których uczyło się 103 uczniów pod kierunkiem 3 nauczycieli: kierownika szkoły Majera Moreckiego, Ernestyny Muller oraz Lipe Waltucha. Kto wie – może ta książka należała do jednego z uczniów (albo uczennic) tej szkoły?
Ten odnaleziony na strychu brzeskiej kamienicy depozyt już niebawem stanie się częścią stałej ekspozycji muzeum regionalnego. Niemcy chcieli unicestwić nie tylko samych Żydów, ale i wszelki ślady po nich. A jednak 80 lat po zagładzie ci ludzie powracają z niepamięci.
Na zakończenie tego artykułu chciałabym jeszcze raz bardzo serdecznie podziękować obecnej właścicielce kamienicy i ekipie budowlanej, dzięki którym zostały odnalezione i udostępnione książki, a także Panu profesorowi Webberowi.za wnikliwą analizę i identyfikację wszystkich ocalałych fragmentów.