18.09.2022 | Redaktor

Brzesko: łączy nas pamięć 2022

Obchody 80. rocznicy zagłady żydowskiej społeczności Brzeska rozpoczęły się w sobotę 10 września od wizyty potomków w brzeskim muzeum regionalnym, gdzie ich w imieniu stowarzyszenia „Pamięć i Dialog. Wspólna historia” przywitały Anna Kudła i Zuzanna Peters-Musiał. Część wystawy stałej muzeum jest poświęcona historii brzeskich Żydów. Szczególnie wzruszającym był moment, kiedy Jakob Reifen odnalazł w Księdze Pamięci imiona swoich zamordowanych w Zagładzie krewnych.

John Paul Leavey, Jakob Reifen i jego córka Reut Reifen w muzeum regionalnym w Brzesku.
Jakob Reifen odnalazł w Księdze Pamięci imiona swoich zamordowanych krewnych.

O g. 15.00 w budynku RCKB odbyło się wręczenie dyplomów i nagród dla uczestników konkursu fotograficznego „Okruchy pamięci. Ślady społeczności żydowskiej w Brzesku” współorganizowanego przez stowarzyszenie „Pamięć i dialog. Wspólna historia” i powiatową i miejską bibliotekę publiczną w Brzesku według pomysłu Pana Daniela Nalepki.

Dyrektor biblioteki Pani Karina Legutek przedstawiła zebranym cele i zasady konkursu; prezes stowarzyszenia Anna Brzyska wprowadziła zebranych w historię brzeskich Żydów, a członek jury dziennikarz Marek Kołdras w bardzo poruszający sposób opowiedział o przedstawionych na konkurs pracach. Nagrody zwyciężcom  – Ninie Dubiel za zdjęcie „Peaceful” i Ireneuszowi Węglowskiemu za zdjęcie „Drzewo życia” – wręczył wiceburmistrz Brzeska dr Grzegorz Brach, a wszyscy uczestnicy konkursu otrzymali dyplomy.

Konkurs fotograficzny „Okruchy pamięci”, wręczenie nagród i dyplomów. Dyrektor Powiatowej i Miejskiej Biblioteki w Brzesku Karina Legutek.
Konkurs fotograficzny „Okruchy pamięci”, wręczenie nagród i dyplomów: dziennikarz Marek Kołdras.
Konkurs fotograficzny „Okruchy pamięci”, wręczenie nagród i dyplomów. Zwycięzcy konkursu Nina Dubiel i Ireneusz Węglowski razem z wiceburmistrzem Brzeska Grzegorzem Brachem.

Po ceremonii wręczenia nagród nastąpiło otwarcie wystawy pokonkursowej przygotowanej przez Pana Daniela Nalepkę, na której można było zobaczyć zdjęcia wszystkich uczestników konkursu. Szczególnie poruszeni tą wystawą byli obecni na tych wydarzeniach potomkowie brzeskich Żydów. Pan Jakob Reifen zobaczył na jednym ze zdjęć nagrobek swojego dziadka; inni przyglądali się zdjęciom macew i brzeskich kamienic ze śladami po mezuzach – jedynym, co pozostało po ich byłych żydowskich mieszkańcach…

Pomysłodawca konkursu Daniel Nalepka.
Uczestnicy i zwycięzcy konkursu fotograficznego; otwarcie wystawy pokonkursowej.

O g. 16.00 rozpoczęła się konferencja poświęcona 80. rocznice zagłady brzeskich Żydów. Pierwszym prelegentem był dr Roman Gieroń z IPN, który przedstawił zarys historyczny dotyczący Aktion „Reinhardt” w dystrykcie krakowskim. Dzięki temu historycznemu wprowadzeniu wszyscy obecni mogli zrozumieć szerszy kontekst Holokaustu w Brzesku i powiecie brzeskim.

Dr Roman Gieroń.

Dr Anna Brzyska skupiła się na historii żydowskiej społeczności Brzeska – rozwoju tej wspólnoty przed II wojną światową i losie brzeskich Żydów w latach Zagłady.

Anna Brzyska

Historyk Lucjan Kołodziejski opowiedział o Żydach z jego rodzinnej miejscowości, Borzęcina, a kolejna prezentacja przedstawiona przez uczennicę brzeskiego liceum Weronikę Salamon, była poświęcona historii jednej żydowskiej dziewczyny z Okocimia, Rifki Passler.

Lucjan Kołodziejski
Weronika Salamon

Karolina Korwin, Hanna Pajor i Karolina Szewczyk ze szkoły podstawowej im. Kazimierza Brodzińskiego w Wojakowej opowiedziały zebranym o ratowaniu Żydów z okolic Wojakowej w latach Zagłady. Trzeba nadmienić, że dwie ostatnie prezentacji  zostały przygotowane na podstawie zwycięskich prac przedstawionych na V edycję konkursu „Znamy wasze imiona”. Pełne teksty tych prac można znaleźć na stronie www Stowarzyszenia.

Karolina Korwin, Hanna Pajor, Karolina Szewczyk

Ostatnią prelegentką była Pani Mala Meyer z Izraela, która bardzo emocjonalnie opowiedziała historię swojej matki, Sary Felsenstein, która, będąc więźniarka obozu Auschwitz-Birkenau, została uratowana przez urodzoną w Brzesku Malę Zimetbaum. Nie dało się pozostać obojętnym wobec tego świadectwa.

Mala Meyer.

Po zakończeniu konferencji nastąpiło otwarcie wystawy „Mala Zimetbaum – urodzona w Brzesku bohaterka Auschwitz”, dzięki której ta niezwykła młoda kobieta, bohaterka, o heroizmie której zostały napisane liczne artykuły i książki, wystawione sztuki teatralne i nawet opera, powraca do swojego rodzinnego miasta. Wystawa została przygotowana przez Annę Brzyską, a projekt graficzny – przez Katarzynę Kostecką. Wystawę można oglądać w budynku RCKB do 10 października.

Wystawa „Mala Zimetbaum – urodzona w Brzesku bohaterka Auschwitz”

Drugi dzień obchodów 80. rocznicy zagłady żydowskiej społeczności Brzeska rozpoczął się Marszem Pamięci. Już po raz ósmy zebraliśmy się na placu Kazimierza Wielkiego, z którego we wrześniu 1942 roku brzescy Żydzi zostali wywiezieni  do obozu zagłady Bełżec.

Tak wspominał te dni jeden z niewielu ocalałych, Leib Epstein:

„W drugi dzień Rosz Haszana 1942 – w niedzielę popołudniu przyjechało gestapo z Tarnowa i  zaczęła się akcja likwidacyjna. Ja podczas akcji byłem ukryty poza miastem i sam jej nie widziałem. Słyszałem tylko  nieustanną strzelaninę. Akcja trwała dwa dni w poniedziałek i wtorek.

Polacy opowiedzieli mi, że przebieg „akcji” był następujący: gestapowcy zganiali Żydów na targowisko, kazali im klękać aż zebrali całą ludność żydowską. Potem ustawili ich piątkami i pieszo gnali ich na stację Słotwina, która znajduje się dwa kilometry za miastem. Na stacji był już przygotowany pociąg, do którego zostali załadowani i wywiezieni i wszelki ślad po nich zaginął.”

W tym roku – po raz pierwszy po okresie pandemii – przyjechali do Brzeska ocalały z Holokaustu 94-letni Dov Landau i potomkowie kilku rodzin Brzeskich Żydów – Teemanów, Hartmanów, Reifenów i Westreichów. Byli z nami konsul Federalnej Republiki Niemiec Pani Dagmar Hillebrand; p.o. zastępcy dyrektora Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie dr Michał Wenklar, wiceprzewodniczący zarządu gminy wyznaniowej żydowskiej w Krakowie Pan Tadeusz Jakubowicz, rabin Eliezer Gurary, ksiądz dziekan Józef Drabik, przedstawiciele władz miasta i powiatu brzeskiego, policji, instytucji kulturalnych i kilku szkół. Harcerze rozdawali  zebranym karteczki i z imionami i zdjęciami ofiar Holokaustu. A przede wszystkim do Marszu dołączyli się mieszkańcy Brzeska.

W imieniu władz miasta wszystkich zebranych przywitał wiceburmistrz dr Grzegorz Brach, po czym został odczytany list skierowany do uczestników Marszu Pamięci przez naczelnego rabina Polski Michaela Schudricha: „…Dzisiejsze Brzesko jest tak oddane i zaangażowane w pamięć o swoich żydowskich sąsiadach, o tym, jak Katolicy i Żydzi wspólnie budowali to miasto. Wiecie, że to do was, dzisiejszych mieszkańców Brzeska, należy pamięć o Żydach waszego miasta. Po raz kolejny Brzesko jest wzorem dla całej Polski, jak zachować i rozwijać pamięć zbiorową…”

Niezwykle poruszającym było świadectwo urodzonego w Brzesku Dova Landaua, który jako młody chłopak był świadkiem śmierci całej swojej rodziny, był więziony w 5 obozach koncentracyjnych, a jednak przeżył, wyemigrował do Izraela i założył rodzinę.

Z placu Kazimierza Wielkiego wyruszyliśmy do budynku synagogi na ul. Puszkina. Miejsce na czele Marszu zajął poczet sztandarowy z brzeskiego liceum.

Przy tablicy upamiętniającej ofiary Holokaustu z Brzeska i okolic zabrzmiały dźwięki modlitw. Ksiądz Drabik modlił się słowami jednego z psalmów; rabin Gurary i Dov Landau odmówili żydowskie modlitwy. Wszyscy byliśmy razem w tej pamięci. Wiceburmistrz Grzegorz Brach, poseł na sejm RP Józefa Szczurek-Żelazko, wicestarosta Powiatu Brzeskiego Maciej Podobiński, komendant Powiatowy Policji w Brzesku insp. Bogusław Chmielarz, konsul Dagmar Hillebrand, przedstawiciele Światowego Związku Żołnierzy AK na czele z Krzysztofem Bigajem, radni miejscy, dyrektor miejskiego Ośrodka Kultury Ewelina Stępień, dr Wenklar, Pan Jakubowicz, dyrektor Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej Karina Legutek, przedstawiciele brzeskiego liceum i stowarzyszenia „Pamięć i dialog. Wspólna Historia”  ofiarowali kwiaty i zapalili znicze w pamięć o zamordowanych brzeskich Żydach.

Kolejnym punktem Marszu Pamięci był cmentarz żydowski przy ul. Czarnowiejskiej, gdzie znajdują się groby masowe ofiar Holokaustu. W milczeniu szliśmy drogą, którą musieli pokonywać brzescy Żydzi zwożąc na cmentarz ciała swoich zamordowanych w getcie krewnych. „Po pierwszych tego rodzaju akcjach pozostali Żydzi zmuszeni byli sami zanosić pomordowanych na swój cmentarz i grzebać ich we wspólnych grobach. Zadanie to wykonywali razem z niewiastami i dziećmi. Wspólnie kopali wielkie doły, zbijali naprędce – byle jak z patyków – nosze i na nich do późna w nocy znosili ze wszystkich stron miasta, po przeszło kilometrze od cmentarza, pomordowane ofiary.

Ten obowiązek był dla nich dalszym tragicznym przeżyciem ponad siły. Zmęczeni ciężarem swoich zabitych, przeżyciem, strachem, bólem, nieszczęściem, – z trudem wlekli się bocznymi ulicami w kierunku cmentarza. Ocaleni starcy, kobiety i dzieci – ciągnąc ociężale – wyręczali się nawzajem przy noszach, wymijając się na odmianę, to znów odpoczywając – z poświęceniem spełniali wspólny ten, przykry, dotkliwy obowiązek…” (Ze świadectwa Władysława Myślińskiego, 1978).

Na cmentarzu nastąpiło odsłonięcie tablic informacyjnych przygotowanych przez Stowarzyszenie „Pamięć i dialog. Wspólna historia” (autor projektu graficznego Damian Styrna, wykonawcy Dariusz Jaworek i Ewa Dagnan-Jaworek; projekt współfinansowany przez Forum Dialogu). Wszyscy zebrani otrzymali od brzeskich harcerzy kartki z mapą cmentarza i krótkim opisem poszczególnych tablic. Ten projekt ma szczególne znaczenie ponieważ dzięki niemu wraca z niepamięci historia żydowskiej społeczności Brzeska, jej rozwoju przed wojną i zagłady w latach Holokaustu, a cmentarz przestaje być takim milczącym miejscem z niezrozumiałymi inskrypcjami na nagrobkach. 14 tablic przedstawiają ogólny zarys historii brzeskich Żydów, sylwetki osób pełniących ważne role w gminie żydowskiej – takich jak rabini z rodu Lipschitz, nauczyciel Arie Schachter, sofer (skryba przepisujący święte teksty) Elieser Herbstman, szojchet (rytualny rzeźnik) Juda Kaufman –  i w ogólnej społeczności miasta (wieloletni radny Abe Lieber i burmistrz Henoch Klapholz); dwie tablice są poświęcone zagładzie brzeskich Żydów. Teksty na tablicach są w 2 językach, polskim i angielskim, i posiadają kody QR przekierowujące na stronę www Stowarzyszenia  (www.brzesko-briegel.pl), gdzie znajdują się dłuższe artykuły poświęcone tym tematom.

Uroczystego odsłonięcia tablic dokonali wiceburmistrz Brzeska dr Grzegorz Brach i urodzony w Brzesku ocalały z Holokaustu Dov Landau.

Po odsłonięciu tablic informacyjnych przeszliśmy do grobu małżonków Chaima Jakoba (Mundka) i Cyli Strauberów, na którym od 2017 roku stał prosty drewniany znacznik postawiony przez fundacje „Zapomniane”. Lokalizacja tego grobu przez przedstawiciela Centralnej Komisji Rabinicznej do Spraw Cmentarzy Żydowskich Pana Aleksandra Schwarza była możliwa dzięki świadectwu śp. Janiny Kaczmarowskiej, która jeszcze przed wojną przyjaźniła się z Mundkiem i Cylą i była świadkiem ich śmierci i pochówku na cmentarzu. Teraz, 80 lat po tym jak małżonkowie zostali rozstrzelani przez Niemców, miejsce pochówku Mundka i Cyli zostało właściwie upamiętnione. Stało się to możliwe dzięki współpracy pomiędzy naszym Stowarzyszeniem, Fundacją „Zapomniane” i Fundacją „Macewa”. Więcej o historii tragicznej miłości i śmierci Mundka i Cyli można przeczytać tu: https://brzesko-briegel.pl/2022/04/05/2-mundek-i-cyla-strauber/

Przedstawicielki Fundacji „Zapomniane” i Stowarzyszenia „Pamięć i dialog. Wspólna historia”, Agnieszka Nieradko i Anna Brzyska, odsłoniły pomnik na grobie małżonków Strauberów.

Chyba najbardziej wzruszającą częścią uroczystości była ceremonia przy grobach masowych. Byli z nami potomkowie kilku rodzin brzeskich Żydów, którzy po kolei odczytywali imiona swoich zamordowanych krewnych, a tuż po nich do tego Apelu Pamięci dołączył się dyrektor brzeskiego liceum Pan Ryszard Ostrowski, który zaczytał imiona 57 żydowskich uczniów swojej szkoły, którzy zostali zamordowani w latach wojny. Było to razem tylko 97 nazwisk spośród kilku tysięcy Żydów Brzeska i powiatu brzeskiego zamordowanych w latach Zagłady, jednak  ci ludzie – a przez nich i pozostałe ofiary Holokaustu – przestali być dla nas tylko liczbami. Pana Landau mówił o swojej pięknej zamordowanej cioci  Mirle, Jehudzie Hartmanowi drżał głos, kiedy czytał imiona 7-letniego Maksa, 5-letniej Bubi i 3-letniego Herschla Zimetbaumów zamordowanych w Auschwitz…

Brzmiały dźwięki modlitw, Pani Karolina Kotra grała na skrzypcach, a my mieliśmy chwilę, żeby pomyśleć o wszystkich zamordowanych. Niech ich dusze mają udział w życiu wiecznym.

Upamiętniając wymordowaną żydowską społeczność Brzeska, chcemy pamiętać nie tylko o tragicznej śmierci, lecz również o życiu ludzi, którzy przez kilka wieków współtworzyli Brzesko – dorastali, chodzili do szkół, zakładali rodziny, pracowali, świętowali, marzyli o lepszym życiu dla swoich dzieci i wnuków. Właśnie dlatego w tym roku już po raz czwarty organizowaliśmy wieczór kultury żydowskiej.

Podobnie do poprzednich lat, w budynku RCKB czekały na wszystkich żydowskie potrawy przygotowane przez członkinie Stowarzyszenia.. Niestety, nie mamy zdjęć z tej części uroczystości, ale chciałabym wykorzystać tą okazję, żeby przedstawić Państwu osoby z naszego Stowarzyszenia. W skład zarządu wchodzą prezes Anna Brzyska, wiceprezes Anna Kudła, która wzięła na siebie organizację wielu aspektów tegorocznych wydarzeń i skarbnik Bogdan Brzyski, który pilnuje finansowej strony naszej działalności. Oprócz tego w Stowarzyszeniu są: Damian Styrna – autor projektów wszystkich naszych upamiętnień, Agnieszka Herbert-Styrna, Zuzanna Peters-Musiał, Małgorzata Cuber, Bernadeta Styczeń, Magdalena Sowa, Dorota Pstrąg, Mieszko Musiał, Agnieszka Musiał, Grzegorz Bach i Bogusław Sambor. Większość tych osób chyba nie trzeba przedstawiać mieszkańcom Brzeska.

Członkowie Stowarzyszenia „Pamięć i dialog. Wspólna historia” podczas jednego ze spotkan w „Petersówce” u Zuzanny Peters, od lewej: Bogusław Sambor, Bogdan Brzyski, Agnieszka Herbert-Styrna, Agniesza musiał, Zuzanna Peters-Musiał, Dorota Pstrąg. Magdalena Sowa, Anna Kudła, Grzegorz Bach, Damian Styrna. Brakuje Anny Brzyskiej, Bernadety Styczeń i Mieszka Musiała.

Po skosztowaniu przysmaków żydowskich wszyscy obecni przeszli na salę audytoryjną, gdzie miał rozpocząć się koncert muzyki klezmerskiej. Jednak zanim to nastąpiło, mieliśmy niespodziankę przygotowaną szczególnie dla potomków brzeskich Żydów. Pan Landau po raz ostatni widział swoich rodziców, rodzeństwo i dziadków 80 lat temu; potomkowie rodzin Teeman, Hartman-Zimetbaum i Reifen nigdy nie widzieli swoich zamordowanych krewnych. A teraz dzięki wielogodzinnej pracy Daniela Nalepki zamiast starych wyblakłych zdjęć zobaczyliśmy wszyscy na dużym ekranie twarzy tych ludzi  – uśmiechające się, wpatrujące się w nas. Te krótkie animację po wielu dziesięcioleciach niebytu na chwilę przywróciły do życia  zamordowanych brzeskich Żydów.

Zwieńczeniem tego dnia pełnego wzruszeń był koncert zespołu Klezmorim Trio – śpiew i gra na altówce Karolina Stasiowska, akordeon Marcin Wiercioch, kontrabas Piotr Południak. Może powiem tylko, że nawet były więzień 5 obozów koncentracyjnych 94-letni Pan Landau nie mógł powstrzymać się od tańca.

I na zakończenie chciałabym jeszcze raz bardzo serdecznie podziękować wszystkim obecnym na obchodach 80. rocznicy zagłady brzeskich Żydów i organizatorom tych wydarzeń. Są to:

  • członkowie Stowarzyszenia „Pamięć i dialog. Wspólna historia” – to nasze wspólne wysiłki, dbanie o wszystkie szczegóły pozwoliły na stworzenie  czegoś wyjątkowego;
  • Urząd Miejski w Brzesku, burmistrz Tomasz Latocha, wiceburmistrz Grzegorz Brach, pracownicy wydziału strategii i rozwoju UM, i szczególnie Pani Iwona Leś za organizację Marszu Pamięci i ogólne wsparcie naszych działań;
  • Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Brzesku, dyrektorka biblioteki Karina Legutek i Monika Sacha za współorganizację konkursu fotograficznego, wystawy pokonkursowej i konferencji poświęconej 80. rocznice zagłady brzeskich Żydów;
  • Miejski Ośrodek Kultury w Brzesku, dyrektorka Ewelina Stepień i wszyscy pracownicy MOKu za zapewnienie technicznego zaplecza wydarzeń, a Pani Katarzyna Kostecka – za przygotowanie projektu graficznego wystawy poświęconej Mali Zimetbaum;
  • Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Brzesku, dyrektor Ryszard Ostrowski, nauczyciele i szkolna młodzież  za liczny udział w Marszu Pamięci; za poczet sztandarowy; za pamięć o zamordowanych w Zagładzie żydowskich uczniach szkoły; za to, że brzeskie liceum jest Szkołą Dialogu nie tylko z nazwy;
  • Harcerze z Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w Brzesku , którzy ofiarnie pomagali przy organizacji Marszu Pamięci, nie patrząc na coraz silniejszy deszcz;
  • Grafik Daniel Nalepka, który bezinteresownie poświęcił swoją wiedzę, wiele godzin pracy i serce na przygotowanie wystawy pokonkursowej „Okruchy pamięci” i wyjątkowo wzruszających krótkich animacji na podstawie zdjęć zamordowanych krewnych tych Żydów, którzy przylecieli z Izraela na nasze uroczystości.

To jest tragiczna rocznica, pamiętamy – i będziemy pamiętać – o tysiącach ofiar Holokaustu. Lecz jednak życie zawsze zwycięża śmierć, i najlepszym dowodem na to – Dov Landau i potomkowie, którzy co roku przyjeżdżają do rodzinnego miasta swoich przodków.

Przedstawione w artykule zdjęcia  pochodzą ze stron Powiatowej i Miejskiej Biblioteki w Brzesku; Miejskiego Ośrodka Kultury w Brzesku, Urzędu Miejskiego w Brzesku; ich autorami są również Krzysztof Wasyłek i Bogusław Hajduk.

© Anna Brzyska, 2022