Historia budowy pomnika na grobie masowym na cmentarzu żydowskim w Brzesku zaczęła się w lutym 2017 roku, kiedy to Pani Janina Kaczmarowska opowiedziała mi o mordzie Żydów na cmentarzu następnego dnia po likwidacji getta:
„To był już rok 1942. Widziałam to na własne oczy. Patrzyłam przez okno,
kiedy esesmani prowadzili ulicą 17 Żydów. Była tam rodzina Klingerów.
Ojciec był już tego dnia zastrzelony –
zamordowano go, kiedy był zmuszony wyjść ze swojej kryjówki. Ale matka z córką
szli razem w tej grupie, trzymały się za ręce. Doprowadzono ich wszystkich na
cmentarz, gdzie był już wykopany głęboki dół. Kazano im się rozebrać do naga,
złożyć swoje ubrania w jednym miejscu, Później kazano im ustawić się przed tym
dołem, Niemcy strzelali każdemu w tył głowy, tak że ciała padały wprost do
dołu. Później go zakopano. Grób tych 17 osób też powinien znajdować się
niedaleko bramy cmentarnej. Może Pani go znajdzie?
Tych 17 Żydów rozstrzelano we wrześniu 1942, następnego dnia po likwidacji getta w Brzesku. To były osoby ukrywające się w różnych kryjówkach. Niestety, zostały odnalezione. Najpierw zebrano ich na jednym podwórku w Brzesku, później odprowadzono na cmentarz
Egzekucję tych Żydów obserwował Pan Bednarski – on
mieszkał tuż naprzeciwko cmentarza, tego domu już nie ma, i widział wszystko ze
strychu swojego domu. Opowiedział mi to wszystko.”
W lutym 2017 roku odnalazłam na cmentarzu żydowskim miejsce, gdzie mógłby
znajdować się ten grób. Po prawej od postawionego w 1947 roku pomnika w pamięć
o 200 Żydach zamordowanych w czerwcu 1942 roku
można było zauważyć ogrodzone miejsce, gdzie wcześniej stał pomnik, ale
niestety został zniszczony. Napisałam do ani Iwony Zawidzkiej (autorki książki
„Cmentarz żydowski w Brzesku”), rozmawiałam z Panem Jackiem Filipem, Dovem
Landau i jeszcze paroma osobami. Niestety, nie udało się ustalić, co to był za
pomnik, kiedy powstał ani w jakich okolicznościach został zburzony.
W kwietniu 2017 roku Pan Aleksander Schwarz z Centralnej Komisji Rabinicznej do Spraw Cmentarzy Żydowskich przyjechał do Brzeska, żeby za pomocą georadara przeprowadzić nieinwazyjne badania. Te badania potwierdziły lokalizację grobu masowego. Bardziej szczegółowe wyniki badań można znaleźć na stronie prowadzonej przez Pana Schwarza Fundacji „Zapomniane”: https://zapomniane.org/miejsce/brzesko-grob-1/
Szukając dokumentów związanych z mordem brzeskich Żydów, zwróciłam się do Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. W odpowiedzi otrzymałam kilka dokumentów, które świadczą o tym, że na cmentarzu powinny się znajdować kilka grobów masowych zamordowanych brzeskich Żydów. Zrozumieliśmy, że najprawdopodobniej nigdy się nie dowiemy, czy w tym miejscu zostali pochowani 17 Żydów, o których mówiła Pani Kaczmarowska, czy inne ofiary Holokaustu. W związku z tym postanowiliśmy postawić pomnik ku czci wszystkich zamordowanych brzeskich Żydów. Ale zanim to mogło dojść do skutku, musieliśmy jeszcze załatwić sporo fpormalności.
