31.07.2022 | Redaktor

Główna brzeska synagoga

W kwietniu 2021 roku otrzymaliśmy kilka nowych zdjęć z archiwum rodzinnego prof. Charlesa Weissa Jr, w tym zdjęcie, które pokazuje główną brzeską synagogę. Wszystkie zdjęcia z tej kolekcji powstały w 1929 roku, kiedy ojciec prof. Weissa, urodzony w Brzesku Schaje (Charles) Weiss odwiedził rodzinne miasto podczas podróży po Europie. (Rodzina Weissów wyemigrowała z Brzeska do USA na początku XX wieku; Schaje Weiss skończył tam studia i z czasem stał się uznanym naukowcem.)

Chociaż Brzesko było przed wojną maleńkim miasteczkiem, znajdowały się tu cztery murowane synagogi, jedna drewniana i kilka mniejszych domów modlitw. Trudno powiedzieć, kiedy dokładnie powstała główna brzeska synagoga. Wiemy tylko, że od początku znajdowała się tuz przy Rynku. Na pewno stała już w roku 1847; była wtedy jednym z niewielu murowanych budynków w mieście.

Mapa Brzeska z 1847 roku. Na żółto są oznaczone drewniane budynki, na różowo – kamienne. Widać kościół Św. Jakuba i synagogę po przeciwległej stronie Rynku. Fragment mapy ze strony szukajwarchiwach.gov.pl

Podczas wielkiego pożaru 1904 roku, kiedy w Brzesku spaliło się około 400 domów, ucierpiały również kościół Św. Jakuba i synagoga; jej odbudowa trwała wiele lat.

Brzesko po pożarze 1904 roku. Po prawej widoczne są ruiny głównej synagogi. Zdjęcie ze strony https://picryl.com/search?q=Brzesko
Główna brzeska synagoga po pożarze 1904 roku, zdjęcie z kolekcji Marka Sukiennika, https://brzesko.ws/_brzesko/documents/historia/judaica/Brzesko-po-porzaze-1904_c.jpg

Jak pokazuje zdjęcie prof. Weissa, jeszcze w 1929 roku budynek nie miał dachu.

Główna brzeska synagoga, 1929. Zdjęcie z archiwum rodzinnego prof. Charles Weiss Jr

Prace przy synagodze były ukończone dopiero w połowie lat 1930.. Tak ją wspomina urodzony w Brzesku Joseph Polaniecki:

– Czy mógłby Pan opisać synagogę, jak wyglądała?

– Synagoga została pięknie odrestaurowana na początku lat trzydziestych XX wieku. Była niezwykle piękna. Miała długą salę, a między synagogą a resztą budynku (chederem – A.B.) była taka długa przegroda. Ta przegroda była na całej długości szklana, piękna jak kryształ. Polerowana, bardzo ładna. A po drugiej stronie tego korytarza był nasz cheder. Kobiety miały osobną sekcję w synagodze, myślę, że była na górze, chociaż tak naprawdę nie pamiętam.

– A jak wyglądały ściany synagogi?

– Po obu stronach Aron haKodesz były napisy w języku hebrajskim, modlitwy. Co ciekawe: brałem udział w tym projekcie. Mój rabin, który prowadził zajęcia w chederze, był bardzo utalentowany artystycznie. Aby namalować te modlitwy na ścianach po obu stronach łuku, potrzebny był szablon, więc on kupił taki specjalny karton i małym nożem wyciął ręcznie każdą hebrajską literę. Zrobił szablon dla malarza, aby po prostu nałożyć farbę na ten szablon. Więc ja tez brałem udział w malowaniu i wycinaniu tych liter.

Innym aspektem rodzinnym tej synagogi było to, że mój wujek Leo (Leib) Epstein, który mieszkał w Katowicach, prowadził hurtową sprzedaż farb i ofiarował farby niezbędne do odnowienia synagogi…” (Z rozmowy z Anną Brzyską zapisanej w styczniu 2021 roku)

Jozef (Joseph) Polaniecki (ur. w 1924) w Brzesku przed wojną. To wtedy Pan Jozef chodził do chederu w głównej bożnicy. Zdjęcie z archiwum rodzinnego Josepha Polanieckiego.

Już na początku września 1939 roku Niemcy podpalili główna brzeska synagogę. „Jak Niemcy weszli, to widziałem z mojego okna, jak oni podpalili bożnicę. Wszyscy sąsiedzi przyszli do nas, patrzyli jak bożnica się pali i płakali. Pamiętam, to było we wrześniu…” (Ze wspomnień Dova Landaua.)

Mapa Brzeska z 1939 roku. Tak jak w wielu galicyjskich miasteczkach, kościół i główna synagoga znajdowały się po przeciwległych stronach rynku. Ulica, przy której stała synagoga, nazywała się Bożnicza (obecnie Kardynała Wyszyńskiego). Zdjęcie z „Kronik miasta Brzeska” Jana Burlikowskiego.
Zdjęcie wnętrza spalonej synagogi, 1939, z kolekcji Marka Sukiennika. Zdjęcie z artykułu https://brzesko.ws/…/synagogi/zs_synagoga_asnyka.html

Nie mamy żadnych zdjęć tej synagogi po zakończeniu jej odbudowy, może dlatego, że stała tylko przez kilka lat. Tym cenniejsze jest zdjęcie prof. Weissa, które pokazuje, jak duży i piękny miał być ten budynek.

Niestety, teraz po tej pięknej synagodze została tylko pustka – ruiny synagogi zostały rozebrane po wojnie.

Rozbiórka głównej brzeskiej synagogi, zdjęcia z „Kronik miasta Brzeska” Jana Burlikowskiego.
Brzesko. Rynek, kościół św. Jakuba i pustka po synagodze. Zdjęcie z google maps

© Anna Brzyska, 2022